Tác động của El Niño và bài toán an ninh năng lượng

 Ngoài sự gia tăng nhiệt độ không thể ngăn cản do khí thải nhà kính gây ra, El Niño đang quay trở lại, thúc đẩy mối lo ngại thời tiết cực đoan và ảnh hưởng không nhỏ đến an ninh năng lượng.

El Nino cũng được cho là sẽ tác động đến sản lượng thủy điện ở khu vực Đông Nam Á, cũng như đẩy nhu cầu tiêu thụ năng lượng tăng lên khi các doanh nghiệp và gia đình tăng cường sử dụng điều hòa không khí.

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp, nguyên Ủy viên Chuyên trách, Vụ trưởng Vụ Kinh tế, Ban Chỉ đạo Tây Nam Bộ đã phân tích cụ thể và thấu tình đạt lý về bài toán an ninh năng lượng, để không chỉ đối phó tình thế El Nino mà còn đảm bảo đủ cho phát triển mai sau. Đó là: Khung thể chế và hành lang pháp lý là lời giải tối ưu cho 3 biến số: cung, cầu và cân đối.

Điện là mặt hàng thiết yếu phục vụ sản xuất và đời sống, là đầu vào quan trọng của sản phẩm và dịch vụ. Hiện nay, điện đang là vấn đề thời sự nóng bỏng bởi giá điện tăng, điện bị cắt luân phiên giữa mùa nắng nóng, làm đảo lộn sinh hoạt của người dân, kế hoạch sản xuất của doanh nghiệp.

Bộ Công thương đã quyết định thanh tra việc quản lý và cung ứng điện của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN). EVN cũng quyết định tạm đình chỉ chức vụ Giám đốc Trung tâm Điều độ hệ thống điện quốc gia… Các sự kiện đó phần nào cho thấy nhiều nút thắt nội tại của ngành điện cần khẩn cấp được tháo gỡ để tình trạng thiếu điện có thể giảm thiểu.

EVN đang rất khó khăn về tài chính, khoản lỗ năm 2022 đã vượt 26.200 tỉ đồng. Giá nhiên liệu đầu vào để sản xuất điện như than, dầu, khí tăng cao là một trong những nguyên nhân được nêu ra để lý giải về khoản lỗ. Trong đó, giá than tăng gấp 3 lần, có thời điểm gấp 4-5 lần và giá dầu tăng gấp đôi. Cơ cấu nguồn phát điện vẫn phụ thuộc nặng vào các nguồn nhiên liệu hóa thạch với chi phí biến động và ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe con người, môi trường.

Trong khi đó, hàng loạt dự án điện gió, điện mặt trời đã được đầu tư lại “vướng - vấp” thủ tục không chỉ riêng đối với ngành điện mà còn gặp trắc trở với nhiều Bộ - ngành - địa phương liên quan đến cơ chế mua - bán, thủ tục xây dựng - đầu tư v.v….. nên DN điện sạch phải cắt giảm công suất.

Chính phủ có trách nhiệm ban hành cơ chế thuận lợi, nhưng cơ quan tham mưu cơ chế là EVN. Bài toán an ninh năng lượng của Việt Nam phải tìm được lời giải tối ưu đồng thời cho 3 biến số: cung, cầu và cân đối cung cầu, được hỗ trợ bằng khung thể chế và hành lang pháp lý. 

Sự phát triển bùng nổ của các mô hình ĐMT và điện gió hay các mô hình sản xuất điện phân tán chính là bước đi mới trong chuyển dịch năng lượng ở Việt Nam. Lần đầu tiên trong lịch sử ngành điện, các hộ gia đình được tham gia sản xuất điện, bán điện theo cơ chế bù trừ. Tiếc thay, những bước đi mới còn chập chững này gặp ngay rào cản cơ chế. Vì vậy, người dân vẫn phải đang đối mặt với tình trạng thiếu điện và ngành điện cứ loay hoay.

Khẩu hiệu “khách hàng là thượng đế” đôi lúc trở nên hài hước trong cơ chế độc quyền bán điện hiện nay, khi người tiêu dùng đang khao khát một thị trường điện cạnh tranh đúng nghĩa. Nhìn sang lĩnh vực viễn thông, cạnh tranh đã đưa dịch vụ di động từ xa xỉ thành bình dân. Cạnh tranh trở thành chìa khóa mở ra sức mạnh nội tại của ngành này, vậy bao giờ sẽ là ngành điện?

Cơ chế mua bán điện và cơ chế giá điện vẫn tồn tại nhiều bất cập. Khách hàng mua nhiều sản phẩm điện không được khuyến khích mà còn phải chịu gánh giá điện cao để “bù chéo” cho sản xuất công nghiệp thâm dụng năng lượng, với việc khoảng 3.000 cơ sở sử dụng năng lượng trọng điểm đã tiêu thụ đến 1/3 lượng điện năng toàn quốc. Nếu không kịp chuyển đổi sang sản xuất xanh, sản xuất sạch thì phát triển “kinh tế thâm dụng” sẽ luôn là gánh nặng về điện. 

Việt Nam vẫn chưa có một thị trường điện cạnh tranh, cơ chế độc quyền vẫn tồn tại dành riêng cho duy nhất EVN. Sự can thiệp vào thị trường bằng mệnh lệnh hành chính trong bối cảnh hiện nay là không còn phù hợp, cần được đặt trong tổng thể lợi ích của người dân, xã hội, tránh tạo ra cú sốc lớn.

PV