Đến với tiểu thuyết" Hoa Dạ Hương"

Dưới triều Nguyễn, có hàng trăm cuộc nổi dậy của nhân dân cả nước. Có tiếng vang và đáng chú ý nhất là cuộc khởi nghĩa Phan Bá Vành (1821 - 1827), Nông Văn Vân (1833 - 1835), Lê Văn Khôi (1833 - 1835) và Cao Bá Quát (1854 - 1855). Không phải là ngẫu nhiên mà thầy giáo dạy môn Ngữ văn Nguyễn Xuân Nhuận, cả đời cống hiến cho sự nghiệp trồng người ở vùng quê lúa lại chọn cuộc khởi nghĩa của Ba Vành (Phan Bá Vành) làm đề tài cho tiểu thuyết lịch sử đầu tay của mình.

Nhà-giáo-Nguyễn-Xuân-Nhuận-nguyên-hiệu-trưởng-trường-THCS-Nam-Cao-Kiến-Xương-Thái-Bình-tác-giả-cuốn-tiểu-thuyết-“Hoa-dạ-hương”

Trong nhiều lí do vì văn học gắn liền với lịch sử; vì muốn thể nghiệm chất nghệ sĩ không phải trên bục giảng mà trên trang viết; muốn trình bày những nghĩ suy, chiêm nghiệm về thân phận con người, muốn thử “chọn lọc và sáng tạo” (chữ của Glers),…tôi cho rằng còn có một lí do quan trọng là nhân vật Phan Bá Vành, chính là người quê hương Thái Bình. Bá Vành sinh ra và trưởng thành ở làng Minh Giám, phủ Vũ Tiên, nay thuộc đất Kiến Xương, tỉnh Thái Bình. Có lẽ tình yêu quê hương và con người trên mảnh đất quê hương ấy là động lực chính, thôi thúc người thầy giáo cầm bút viết văn. Thành công của cuốn sách chính là đã khắc hoạ được khá sinh động, chi tiết một thủ lĩnh nông dân, có sức khoẻ phi thường, có tài ném lao, có những hành động vì dân nghèo nên được nhân dân ủng hộ chống lại cả một triều đình binh hùng tướng mạnh. Những chương miêu tả Bá Vành học võ; các trận đánh của quân Bá Vành với tướng lĩnh triều đình khá hấp dẫn. Tác giả là người vùng quê Phan Bá Vành nên có điều kiện sưu tầm những giai thoại về nhân vật. Nhưng giải thích vì sao Bá Vành có khả năng phi thân, ném lao nổi tiếng, nhà giáo muốn nhấn mạnh đến công phu luyện tập với người thầy giỏi. Giai thoại về những cái lông xoăn đặc biệt ở chân Bá Vành (sau bị thuộc hạ làm phản cắt đem nộp Nguyễn Công Trứ) không được sử dụng. Phải chăng tinh thần của nhà giáo muốn đề cao sự học tập, mà cũng có thể là tác giải không muốn “thần thánh” hoá nhân vật, làm cho nhân vật gần gũi đời thường mà vẫn khác thường? Tác giả đã cắt nghĩa vì sao quân Bá Vành ngày càng lớn mạnh. Bởi vì nghĩa quân làm hợp lòng dân: lấy của nhà giàu chia cho người nghèo, dẹp bọn giặc cướp tàu ô để giữ cuộc sống, và chống lại sự áp bức nặng nề của triều đình. Bá Vành và nghĩa quân của ông đứng lên chống triều đình là vì dân “Bọn tàu ô nhiễu nhương nhiều rồi, sao triều đình không mang quân ra mà dẹp. Lại còn mất mùa, đói kém ở khắp nơi, dân khổ vì ai? […] Nhìn rộng ra, ai gây sưu cao thuế nặng? Ai để ruộng đồng ngập lụt, xác xơ? Ai để anh em ta, bố mẹ ta, vợ con ta không có nổi bát cơm mà ăn?” (tr.30). Các tướng triều đình Lê Mậu Cúc, Trương Phúc Đặng lần lượt thất bại trước Bá Vành. Triều đình buộc phải cử Nguyễn Công Trứ, một người túc trí đa mưu để dẹp Ba Vành. Trong chính sử chỉ ghi ngắn gọn là Bá Vành bị thất bại vì Nguyễn Công Trứ dùng mĩ nhân kế kết hợp với việc cho binh lính của Bá Vành xem các tích chèo để chểnh mảng việc quân. Tác giả đã hình dung nhân vật Trần Thị Tú, một người chẳng những đẹp mà lại thông minh, dũng cảm. Một chi tiết thú vị là tìm mĩ nhân không phải ở cung tần mĩ nữ của nhà vua, mà là tìm ở các lớp “Tú dịch quán”. Ở đây, tác giả đã dụng công dựng lên mối tình chớm nở tuyệt đẹp giữa Tú và Hà. Ba mươi ngày, ba mươi bài thơ qua lại của hai nhân vật làm nên một nét độc đáo cho tập sách. Phạm Ngọc Tâm Dung đã góp phần làm cho hai nhân vật Tú, Hà trở nên rõ nét hơn qua những vần thơ lãng mạn, nhớ nhung, say đắm. Đáng tiếc là nếu như thầy giáo Nhuận dụng công hơn miêu tả cảnh đưa thư, cảnh chờ thư, sự khắc khoải của hai người thì chương này và cả cuốn sách sẽ càng thêm thú vị. Tất cả các cuộc khởi nghĩa trong thời gian nhà Nguyễn trị vì đều lần lượt thất bại. Khởi nghĩa của Phan Bá Vành cũng vậy. Phan Bá Vành thất bại vì Nguyễn Công Trứ là một người túc trí đa mưu. Một người bạn sau khi đọc bản thảo có nhận xét rằng, nhân vật Nguyễn Công Trứ được dành cho nhiều trang quá, có phần ngang và lấn át Bá Vành. Chúng tôi cũng thấy như vậy. Nhưng có thể, tác giả không chỉ chú trọng vào lãnh tụ khởi nghĩa Bá Vành, mà chú trọng đến toàn bộ cuộc khởi nghĩa, những nguyên nhân thành công và thất bại của nó. Nếu quả như vậy thì nhân vật Nguyễn Công Trứ, đối thủ trực tiếp của Bá Vành cũng cần được dụng công xây dựng. Chỉ có điều giá như tác giả kết thúc ở chương mười lăm thì vừa đẹp. Với giấc mơ của Công Trứ, các nhân vật quan trọng nhất của tiểu thuyết trò chuyện đối đáp với nhau. Thêm chương nữa thì lại đầy đủ quá. Mà văn chương đôi khi kị sự đầy đủ! Một điều thấy rõ là tác giả không chỉ trình bày lại lịch sử. Câu chuyện về cuộc khởi nghĩa và thất bại của Bá Vành còn được tác giả lồng thêm vào những suy ngẫm, những trải nghiệm cá nhân thông qua các nhân vật. Chẳng hạn về vua (người lãnh đạo có chức vụ cao nhất) và người tài. Vua nói: “Làm vua thì cai chẳng làm được”: “Cờ đến tay ai người ấy phất”. Không có ông vua này thì có ông vua khác. Thiếu người như ngươi thì không ai thay thế, bởi ngươi là một nhà quân sự, một nhà thơ, một nhà tâm lí…. Nhà ngươi đúng là người quân tử đã lập công, lập đức, lập ngôn, còn ta chỉ là ông vua của một thời” (trang 190). Hoặc là quan hệ giữa quyền lực với tình yêu trong câu chuyện tay tư giữa Công Trứ, Bá Vành, Hà và Trần Thị Tú. “Quyền uy rồi sẽ hết, tuổi tác rồi sẽ già, bạo lực rồi sẽ qua. Chỉ còn tình là sống mãi với thời gian” (chương 15). Còn có thể suy ngẫm về lẽ được mất khi không bo bo giữ của cải (tr. 200), về việc thu phục nhân tâm không phải bằng tiền mua, bằng sức ép, mà bằng cái tâm của mình (tr.202). Ca từ của bài hát nổi tiếng một thời ai ai cũng biết “Ngày đầu chưa quen, đường cày đâu thẳng ngay”. Nhưng với nhà giáo Nguyễn Xuân Nhuận, ngay tác phẩm đầu tay, đường cày đầu tiên trên mảnh đất tiểu thuyết lịch sử; dù có điểm này điểm khác chưa được như ý tác giả và như ý bạn đọc, thì “Hoa dạ hương” vẫn là một tiểu thuyết thành công, chững chạc viết về cuộc khởi nghĩa của một lãnh tụ nông dân sinh trưởng tại cùng quê lúa Thái Bình. PGS. TS. Nhà văn Vũ Nho