Giải cứu các dự án điện tái tạo: Xử lý hình sự là biện pháp cuối cùng

Nền kinh tế nước ta đang bước vào giai đoạn phát triển mới với nhiều ngành công nghệ đòi hỏi cần nguồn điện ổn định, chất lượng cao, đặc biệt là ngành bán dẫn và nhiều ngành công nghiệp khác.

Nước ta cũng đang xây dựng một nền kinh tế xanh, tuần hoàn, hướng tới NetZero vào năm 2050 như đã cam kết tại COP26.

Theo tính toán của các chuyên gia, nhu cầu tiêu thụ điện của nước ta tăng 12 - 13% mỗi năm, dự kiến tổng công suất hệ thống điện sẽ cần bổ sung khoảng 70 GW vào năm 2030 và từ 400 - 500 GW vào năm 2050. Đó là con số khổng lồ, để đáp ứng được nhu cầu phát triển công nghiệp.

Do đó việc giải cứu những dự án điện tái tạo đang bị “đắp chiếu” trong thời gian qua mà Chính phủ đang thực hiện rất quan trọng, để đưa nhiều dự án đã đầu tư hàng trăm tỷ đồng lên hệ thống điện quốc gia.

Hai nhà máy điện gió Hướng Linh 3 và Hướng Linh 4 (Quảng Trị) với tổng công suất 60MW vẫn chưa thể bán điện từ năm 2021 đến nay.

Lãng phí nguồn năng lượng tái tạo

Vì nhiều nguyên nhân, trong đó có nhiều dự án năng lượng tái tạo đã đầu tư vi phạm pháp luật, hiện vẫn nằm chờ “giải cứu”.

Theo Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên, việc thực hiện chủ trương phát triển năng lượng tái tạo là giải pháp mới, chưa có tiền lệ, thiếu kinh nghiệm, hệ thống pháp luật chưa hoàn chỉnh nên quá trình triển khai còn phát sinh một số sai phạm đã được Thanh tra Chính phủ kết luận.

Không chỉ là những sai phạm có tính kỹ thuật, có nhiều dự án sai phạm đã bị xử lý hình sự. Từ ngày 4/11/2023, Cơ quan an ninh điều tra (ANĐT) của Bộ Công an đã khởi tố bị can, thực hiện lệnh bắt tạm giam 6 bị can liên quan, dính líu đến Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và Cục Điều tiết điện lực thuộc Bộ Công Thương.

Đỉnh điểm của vụ án xảy ra tại EVN, ngày 2/1/2024, Cơ quan ANĐT Bộ Công an đã ra Quyết định khởi tố bị can, Lệnh bắt bị can để tạm giam, Lệnh khám xét chỗ ở về tội “Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ” quy định tại Điều 356 Bộ luật Hình sự, đối với Hoàng Quốc Vượng, sinh năm 1963, cựu Thứ trưởng Bộ Công Thương.

Sau những vụ án này, hậu quả lớn nhất là lãng phí nguồn năng lượng tái tạo khi các doanh nghiệp (DN) đầu tư hàng nghìn tỷ đồng rồi "đắp chiếu". Thống kê cho thấy, có 87 dự án đã lỡ giá FIT nên phải chấp thuận cơ chế chuyển tiếp với mức giá thấp hơn, gây nhiều bức xúc. Sự phát triển nhanh các nguồn năng lượng tái tạo tập trung ở phía Nam đã gây thêm nhiều khó khăn cho công tác vận hành hệ thống, trong khi hệ thống truyền tải không được đầu tư đủ.

Nhà máy điện gió Đắk N’Drung 1,2,3 không kịp hoàn thành trước ngày 31/10/2021 nên không thể hưởng chính sách ưu đãi về giá (giá FIT).

Việc bắt các cán bộ thuộc EVN và Bộ Công Thương, trong đó có cả thứ trưởng bộ này, cho thấy các hoạt động thiếu minh bạch về việc mua bán điện và đầu tư năng lượng tái tạo trong thời gian qua.

Đây là vụ án tham nhũng có tính chất phức tạp, phạm vi rộng, diễn ra trong thời gian dài, liên quan đến nhiều bộ, ngành, địa phương và các DN.

Kết quả điều tra bước đầu xác định, các bị can có sai phạm trong việc tham mưu cho Thủ tướng Chính phủ ban hành quy định về diện đối tượng, điều kiện được hưởng chính sách giá điện ưu đãi; sai phạm trong việc thẩm định, cấp giấy phép hoạt động điện lực và công nhận ngày vận hành thương mại cho một số dự án nhà máy điện mặt trời trái quy định của pháp luật, trái quy định trong hợp đồng mua bán điện, gây thiệt hại hàng trăm tỷ đồng cho EVN.

Thiệt hại lớn hơn nữa, khi hàng chục ngàn tỉ đồng được các DN đổ vào đầu tư cho điện tái tạo đang bị lãng phí, sau một thời gian khuyến khích đầu tư. Chính sách về giá cho năng lượng tái tạo không nhất quán làm cho các nhà đầu tư nản lòng.

Theo thống kê của Bộ Công Thương, quy mô các dự án đã đầu tư sơ bộ lên tới 308.409 tỉ đồng, tương đương khoảng 13 tỉ USD, chiếm tỉ trọng công suất gần 13% và chiếm tỉ trọng sản lượng điện khoảng 6,06% của toàn hệ thống điện.

Trong số này có 154 dự án điện mặt trời do Bộ Công Thương phê duyệt bổ sung và tham mưu Thủ tướng Chính phủ phê duyệt bổ sung không có căn cứ, cơ sở pháp lý về quy hoạch đã bị thanh tra chỉ ra. Trong đó có 87 dự án với tổng công suất 4.200MW điện gió và 700MW điện mặt trời, lỡ "chuyến đò cuối" giá FIT, phải chấp thuận cơ chế chuyển tiếp với mức giá thấp hơn. Tuy nhiên cho đến nay, các dự án này vẫn chưa có doanh thu.

Do đó, việc “giải cứu” các dự án đã đầu tư rất quan trọng, phải đảm bảo vừa đúng pháp luật, vừa không để lãng phí nguồn lực đã đầu tư.

Dự án điện mặt trời 450MW kết hợp hạ tầng truyền tải 500kV của Trung Nam tại tỉnh Ninh Thuận hiện gặp các vướng mắc, khiến chủ đầu tư chưa được thanh toán số tiền bán điện hàng trăm tỉ đồng. Ảnh của nhà máy.

Giải cứu như thế nào?

Chiều 12/12, Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì hội nghị trực tuyến công bố và triển khai nghị quyết của Chính phủ về chủ trương, phương hướng tháo gỡ vướng mắc, khó khăn cho các dự án điện năng lượng tái tạo.

Thủ tướng khẳng định, chúng ta không hợp thức hóa những người làm sai nhưng phải giải pháp cho những công trình đã đầu tư hoàn chỉnh, cần khai thác để không lãng phí nguồn lực của xã hội. Đây là sự nỗ lực của Chính phủ trong thời gian qua đã lắng nghe các ý kiến của các DN, các bộ, ngành, địa phương và quyết tâm giải quyết, tháo gỡ.

Về nguyên tắc xử lý, Thủ tướng cho rằng, việc tháo gỡ dự án cần chủ động giải quyết theo thẩm quyền, vượt thẩm quyền thì báo cáo cấp có thẩm quyền. Các sai phạm cần được bóc tách, xử lý trách nhiệm, không hợp thức hóa sai phạm nhưng có giải pháp, có cơ chế, chính sách để giải quyết.

Thủ tướng nhấn mạnh: Việc giải quyết vướng mắc với tinh thần lựa chọn phương án xử lý tối ưu, hạn chế tối đa tranh chấp, khiếu kiện, ảnh hưởng môi trường đầu tư. Việc xử lý hình sự là biện pháp cuối cùng để tạo điều kiện tháo gỡ các vướng mắc cho các dự án.

Theo chỉ đạo của Thủ tướng, nếu pháp luật hiện hành có thay đổi, không gây ra hậu quả, không có hành vi tham nhũng thì không xử lý hình sự. Việc tháo gỡ khó khăn cũng được coi là hợp pháp khi được cấp có thẩm quyền đồng ý. Việc này không làm phát sinh sai phạm mới, không để tiêu cực và hệ lụy xấu trong quá trình xử lý, không để sai lại chồng sai.

Thủ tướng yêu cầu phải giải quyết trước ngày 31/1/2025 và nêu rõ thẩm quyền của cấp nào thì cấp đó phải giải quyết một cách công khai, minh bạch, không vòng vo, đẩy lên cấp trên.

Đối với các dự án đã bị khởi tố, chỉ thực hiện việc xử lý, khắc phục các vi phạm sau khi đã có bản án có hiệu lực theo quy định của pháp luật. Xử lý các vướng mắc phải công khai, minh bạch; nghiêm cấm việc xử lý vướng mắc để tham nhũng, lợi ích nhóm.

Thủ tướng yêu cầu phải rà soát kỹ từng trường hợp để tháo gỡ. “Nghiêm cấm việc chạy chọt, tiêu cực, tham nhũng rồi lại phải đi xử lý, mất người, mất của, mất thời gian, mất niềm tin, mất cơ hội. Nếu ai chạy chọt thì các cơ quan chức năng sẽ xử lý nghiêm", Thủ tướng nhấn mạnh.

6 phương án xử lý

Hướng xử lý các vấn đề tồn tại của năng lượng tái tạo sẽ theo nghị quyết phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 11/2024 vừa công bố tại hội nghị trực tuyến triển khai nghị quyết của Chính phủ về chủ trương, phương hướng tháo gỡ vướng mắc, khó khăn cho các dự án điện năng lượng tái tạo diễn ra chiều nay 12/12, với sự chủ trì của Thủ tướng Chính phủ.

Theo đó, Bộ Công Thương đề xuất 6 nhóm giải pháp tháo gỡ khó khăn, vướng mắc cho các dự án điện năng lượng tái tạo, gồm:

Cho phép bổ sung quy hoạch để triển khai thực hiện trong trường hợp dự án không có nội dung vi phạm các quy định liên quan đến an ninh quốc phòng, quy hoạch các công trình, dự án trọng điểm quốc gia.

Đối với các dự án có sai phạm về quy trình, thủ tục liên quan đến đất đai, xây dựng công trình thì cho phép hoàn thiện theo quy định của pháp luật.

Đối với các dự án vi phạm các quy hoạch về khoáng sản, thủy lợi, quốc phòng... thì thực hiện đánh giá hiệu quả kinh tế-xã hội giữa việc thực hiện quy hoạch và thực hiện dự án để điều chỉnh quy hoạch bị chồng lấn cho phù hợp hoặc tích hợp và thực hiện đồng thời cả dự án điện năng lượng tái tạo và quy hoạch liên quan (lưỡng dụng quy hoạch).

Đối với các dự án đang được hưởng giá FIT có vi phạm theo Kết luận của cơ quan có thẩm quyền do không đáp ứng đầy đủ các điều kiện được hưởng giá FIT thì không được hưởng giá FIT ưu đãi mà phải xác định lại giá mua bán điện theo quy định; thu hồi lại các khoản giá FIT ưu đãi đã được hưởng không đúng thông qua bù trừ thanh toán tiền mua điện.

Đối với các dự án điện mặt trời mái nhà xây dựng trên đất nông, lâm nghiệp với công suất lớn dưới mô hình đầu tư trang trại nuôi trồng mà đất chưa phù hợp để làm trang trại thì yêu cầu các chủ đầu tư thực hiện đầy đủ thủ tục xây dựng, đầu tư trang trại nuôi trồng kết hợp với thực hiện dự án điện năng lượng tái tạo theo quy định của pháp luật. Thực hiện ngay các nghĩa vụ tài chính đối với Nhà nước theo quy định. Trường hợp cơ quan có thẩm quyền xác định vi phạm về đất để làm trang trại thì không được hưởng giá FIT ưu đãi mà phải xác định lại giá mua bán điện theo quy định; thu hồi lại các khoản giá FIT ưu đãi đã được hưởng không đúng thông qua bù trừ thanh toán tiền mua điện. Thực hiện đầy đủ các hoạt động trang trại nuôi trồng theo đúng đăng ký đầu tư ban đầu.

Với một số dự án hưởng giá FIT có vi phạm và dự án điện mặt trời mái nhà xây dựng trên đất nông, lâm nghiệp, cơ quan có thẩm quyền ban hành quy định về mua bán điện khi cấp có thẩm quyền xác định dự án bị thu hồi giá FIT ưu đãi để làm căn cứ bù trừ thanh toán tiền mua điện.

Lẽ ra việc tháo gỡ các dự án diện tái tạo vi phạm này được tiến hành sớm hơn nhưng vi dính tới một số vụ án hình sự, nên có chậm trễ. Việc chậm đưa các dự án vào khai thác sử dụng không chỉ gây lãng phí nguồn lực, mà còn có thể gây nguy cơ làm cho nhiều DN đổ vỡ về tài chính, mất khả năng thanh toán, không trả nợ được ngân hàng, dẫn đến phá sản, ảnh hưởng môi trường đầu tư kinh doanh.