Nghề chế tác đá Hải Lựu là một trong nhưng nghề thủ công truyền thống có lịch sử lâu đời ở huyện Sông Lô (trước thuộc huyện Lập Thạch). Theo các cụ cao niên trong xã kể lại, nghề đá Hải Lựu có cách đây khoảng trên 200 năm và không ai rõ cụ tổ của nghề đá Hải Lựu là ai, chỉ biết rằng nghề đá nơi đây được lưu giữ, phát triển từ sự hướng dẫn “cha truyền con nối” và tự học là chính”. Thế hệ này đi thì thế hệ kia tiếp nối, hầu hết trẻ em trong làng chỉ khoảng 15 tuổi là đã biết ngắm nghía, đục đẽo để làm ra những sản phẩm gia dụng đơn giản.
Các nghệ nhân tại Làng nghề Hải Lựu đang chế tác sản phẩm thổi hồn lên tinh hoa truyền thống làng nghề.
Lúc đầu, do mưu cầu cuộc sống, người dân chỉ lấy đá cùng với những công cụ thô sơ như tấc sắt, cái búa, cái đục, cái vồ gỗ lim… đục đẽo thành những vật dụng như cối giã, cối xay, hòn đá mài dao, máng lợn… để phục vụ cho cuộc sống hàng ngày của gia đình và nhân dân trong xã.
Do nhu cầu cuộc sống, họ đã mang những sản phẩm của mình theo dọc dòng sông Lô và trên mọi nẻo đường xuôi ngược đến với người dân khắp các vùng. Nhiều như núi đá, nhưng không ai lãng phí đá, dù là hòn đá to hay viên đá nhỏ, người thợ tạc đá đều phải ngắm nghía công phu, chọn lựa từng thớ đá rồi gia công, chế tác, đục đẽo, gọt dũa tỉ mỉ những tảng đá gồ ghề trở thành những sản phẩm “muôn hình vạn trạng”.
Cũng từ đó, sản phẩm ở làng đá không chỉ có đá xây dựng ốp lát, xây tường, móng kè… và những vật dụng đơn giản mà còn có đá mỹ nghệ với những sản phẩm tinh xảo như: voi đá, ngựa đá, tòa sen, tượng phật, chân cột đình, bia văn tự, đỉnh lư hương, tháp nhang sân chùa, nhịp cầu bằng đá…
Cả xã có 1.400 hộ với hơn 6.400 nhân khẩu, thì có tới 900 lao động là chuyên về làm nghề đá. Nghề đá từng một thời là thế mạnh của địa phương, nhưng cũng có những khoảng thời gian nhiều hộ đã phải chuyển nghề do chưa được đầu tư kịp thời về trình độ kỹ thuật cho các lao động nên chưa đáp ứng được thị hiếu ngày càng cao của người tiêu dùng. Thêm vào đó, nghề làm đá vất vả, mệt nhọc và cũng nhiều hiểm nguy.
Ngày nay, chúng ta đang tiến tới xây dựng nền công nghiệp hóa - hiện đại hóa với công nghệ hiện đại ngày càng thịnh hành song vẫn không thể thay thế chất liệu đồ dùng bằng đá. “Nồi đồng cối đá” vẫn luôn là đồ dùng được ưa chuộng trong mỗi gia đình nhất là các các vùng nông thôn.
Vì thế, những người thợ tạc đá với con mắt , khối óc tinh xảo, và “bàn tay vàng” vẫn ngày ngày cần cù đục đẽo để mỗi năm tạo ra hàng vạn đồ đá cho nhân dân khắp cả nước. Đặc biệt, nhiều năm trở lại đây cùng với sự định hướng, quan tâm của các cấp chính quyền, người dân làng nghề đục đá Hải Lựu sẽ phát huy hết những tiềm năng thế mạnh, từng bước ổn định và nâng cao đời sống của mình, góp phần xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, và hơn thế, họ chính là những nghệ nhân giữ nghề truyền thống mang đậm nét bản sắc dân tộc để truyền lại cho thế hệ sau.
Vũ Văn Tiến
