Gần đây, Oramed Pharmaceuticals, một công ty nước ngoài tập trung vào phát triển hệ thống phân phối thuốc uống, cho biết sẽ bắt đầu thử nghiệm lâm sàng vaccine Covid-19 tái tổ hợp dạng hít (adenovirus type 5, Ad5-nCoV) do nhóm của Viện sĩ Chen Wei thuộc Học viện Quân y thuộc Học viện Khoa học Quân sự đứng đầu đã thành công vượt qua giai đoạn I thử nghiệm lâm sàng.
Dịch bệnh vẫn đang hoành hành trên toàn cầu và tiêm chủng vẫn là biện pháp bảo vệ hữu hiệu nhất. Để đáp ứng nhu cầu của người dân mọi lứa tuổi và thể trạng khác nhau, các công ty trong và ngoài Trung Quốc đang gấp rút phát triển vaccine với các phương pháp sử dụng khác nhau, chẳng hạn như tiêm, hít và uống, nhằm tối đa hóa hiệu quả và an toàn của vaccine.
Vaccine dạng hít và uống
Vaccine dạng hít sử dụng nguyên tắc miễn dịch đường hô hấp nguyên tử hóa. Miễn dịch qua đường hô hấp bằng khí dung sử dụng máy phun sương để nguyên tử vaccine chuyển hóa thành các hạt nhỏ, đi vào đường hô hấp và phổi, từ đó kích thích miễn dịch niêm mạc mà phương pháp tiêm trực tiếp vào bắp tay không đạt được. Ngoài ra, việc sử dụng phương pháp hít khí dung không gây đau đớn và khả năng tiếp cận cao hơn.
Vaccine dạng hít được phát triển bởi nhóm của Chen Wei thông qua con đường kỹ thuật của vector adenovirus. Theo Chen, có protein S trên bề mặt của màng chất béo bao bọc các phần tử vi-rút Corona mới, sau khi vi-rút xâm nhập vào cơ thể người, protein này sẽ liên kết với enzym chuyển đổi angiotensin 2 (ACE2) trên bề mặt tế bào để xâm nhập vào tế bào của con người. Sau khi sử dụng vaccine vectơ adenovirus chứa protein S vào cơ thể người, hệ thống miễn dịch có thể nhận ra kháng nguyên vi-rút này và tạo ra phản ứng miễn dịch kháng vi rút. Trong tương lai, nếu cơ thể người bị nhiễm loại biến chủng mới, hệ thống miễn dịch sẽ ghi nhớ các biến chủng cũ và nhận ra ngay lập tức và tạo ra kháng thể có thể liên kết với protein kháng nguyên của vi-rút, ngăn chặn vi-rút xâm nhập vào tế bào người.
Trên thực tế, vaccine Covid-19 dạng hít không phải là loại đầu tiên được phát hành trong lĩnh vực này. Năm 2003, Hoa Kỳ đã giới thiệu một loại vaccine cúm dạng xịt qua đường mũi. Năm 2020, Trung Quốc lần đầu tiên phê duyệt vaccine xịt cúm nói trên. Đây là loại vaccine được truyền qua các vị trí niêm mạc như khoang miệng, hốc mũi để kích thích niêm mạc đường hô hấp tạo ra phản ứng miễn dịch.
Roberts, giám đốc khoa học của Altimmune, cho biết từ quan điểm sức khỏe cộng đồng,xác định khả năng miễn dịch niêm mạc có thể ngăn chặn lây nhiễm và vô hiệu hóa vi-rút là điều rất quan trọng lúc này. Bởi hệ thống miễn dịch niêm mạc là một phần quan trọng của hệ thống miễn dịch của con người, bổ sung cho các chức năng miễn dịch khác của cơ thể và tương đối độc lập. Khi tiếp xúc với vi-rút bên ngoài và các mầm bệnh khác, bề mặt niêm mạc là nơi đầu tiên tiếp xúc trực tiếp với các mầm bệnh liên quan. Vaccine qua đường hô hấp là hít vaccine trực tiếp vào khoang mũi, niêm mạc đường hô hấp và các bộ phận khác để kích thích hệ miễn dịch niêm mạc và sản sinh ra kháng thể tương ứng.
Kết quả nghiên cứu cho thấy so với vắc xin tiêm bắp truyền thống, vaccine hít nguyên tử hóa có những ưu điểm rõ ràng và tác dụng bảo vệ tương tự cách làm tuyền thống. Trước hết, dạng hít tránh được những phản ứng tại vết tiêm. Kết quả thực nghiêm cho thấy không có tác dụng phụ nghiêm trọng đối với người trưởng thành trên 18 tuổi. Thứ hai là nâng cao hiệu quả và tiết kiệm năng lực sản xuất. Liều lượng vaccine dạng hít khí dung chỉ bằng 1/5 liều tiêm bắp nên có thể gián tiếp tăng sản lượng và nâng cao đầy đủ hiệu quả sử dụng.
Bên cạnh đó, vaccine dạng hít cũng có thể bổ sung cho vaccine truyền thống. Tác dụng là tạo ra lượng kháng thể trung hòa cao chống lại biến đổi mới của vi-rút. Vaccine dạng này cũng có thể ngăn chặn sự lây lan của vi-rút ở một mức độ nhất định. Giáo sư Yl-Hettuala từ Đại học Helsinki cho biết “vắc xin tiêm bắp sẽ tạo ra kháng thể IgG trong máu và vaccine hít cũng sẽ tạo ra phản ứng IgA bảo vệ màng nhầy. Nhưng vaccine dạng hít chưa phải là phiên bản hoàn hảo. Theo nghiên cứu, loại vaccine này có tác dụng phòng bệnh tốt hơn đối với trẻ em và thanh thiếu niên nhưng lại có tác dụng kém đối với người lớn, đặc biệt là người cao tuổi. Liệu có tình huống tương tự có xảy ra khi ứng dụng thực tiễn hay không vẫn cần phải được thử nghiệm thêm.
Thứ hai, vaccine đường uống tương đối quen thuộc với hầu hết người dân trên thế giới. Ví dụ, tại Trung Quốc, vaccine bại liệt là một loại vaccine uống. Tương tự như vaccine hạng hít, vaccine uống cũng có khả năng tiếp cận hệ thống miễn dịch niêm mạc và kích hoạt hệ thống miễn dịch bảo vệ mạnh mẽ hơn.
Các chuyên gia từ Viện Di truyền của Học viện Khoa học Trung Quốc Wang Yiqin, Li Wenbin, Sun Yongru và những người khác đã báo cáo rằng khi vaccine dạng uống xuống đến vị trí hoạt động trong đường tiêu hóa sẽ gặp mô bạch huyết liên quan đến đường tiêu hóa (GALT), là một mạng lưới miễn dịch bảo vệ vật chủ khỏi sự phá hoại của mầm bệnh ngăn cản vật chủ phản ứng với protein thực phẩm.
Vaccine đường uống tạo ra phản ứng miễn dịch niêm mạc trong GALT và tạo ra sIgA. sIgA là globulin miễn dịch phong phú nhất trong cơ thể hiện được biết đến và có thể chống lại hoạt động của các protease tiêu hóa. Kháng thể được tiết ra sẽ phản ứng với mầm bệnh để cơ thể không bị lây nhiễm bệnh tật, đồng thời có thể kích thích phản ứng miễn dịch toàn thân và loại bỏ mầm bệnh. Vaccine đường uống tiện lợi, nhanh chóng, dễ vận chuyển và bảo quản nhưng rất khó phát huy tác dụng, do các thành phần hữu hiệu của vaccine thường không thể tồn tại sau khi đi qua đường tiêu hóa. 
Cạnh tranh phát triển vaccine
Trước sự lan rộng của các chủng đột biến như Delta, các công ty vaccine trong và ngoài Trung Quốc tiếp tục tăng tốc trên con đường nghiên cứu và phát triển các dạng vaccine mới. Các nghiên cứu chính trong nội địa Trung Quốc về vaccine dạng hít bao gồm Kangsino, Beike Biology, Wantai Biology và Haihua Biology.
Ngoài vaccine dạng hít khí dung do Chen Wei và nhóm nghiên cứu phát triển nói trên, ngày 7 tháng 6, Beike Biotech đã đạt được thỏa thuận với công ty TNHH Công nghệ sinh học Sianxin Quảng Châu về vaccine vectơ PIV-5 được phát triển chống lại biến chủng của Covid-19. Theo đó, Sianxin cung cấp tất cảtài liệu nghiên cứu, dữ liệu và vật liệu sinh học liên quan đến các sản phẩm và công nghệ được cấp phép cho Beike Biosciences, đồng thời hỗ trợ Beike Biosciences hoàn thành nghiên cứu tiền lâm sàng, giai đoạn I và giai đoạn II. Trước đó, Beike Biosciences cùng với Đại học Hồng Kông và Đại học Hạ Môn đã tiến hành nghiên cứu vaccine dạng xịt khô sắp bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng.
Wantai Biotech đã công bố vào tháng 1 năm 2021 rằng để sản xuất vaccine dạng hít qua đường mũi, công ty dự định chi 470 triệu nhân dân tệ xây dựng cơ sở công nghiệp vaccine Covid-19. Có thông tin cho rằng vào tháng 3 năm nay, loại vaccine xịt do Đại học Hồng Kông phối hợp phát triển sắp hoàn thành giai đoạn thử nghiệm lâm sàng thứ hai. Đây là một loại vắc xin vectơ vi-rút sống chèn đoạn gen đột biến của vi-rút Corona vào vectơ vi-rút cúm theo mùa thông thường giảm độc lực kép. Loại này có thể mô phỏng con đường lây nhiễm tự nhiên của vi-rút đường hô hấp và kích hoạt các phản ứng miễn dịch tại chỗ và đáp ứng miễn dịch toàn thân.
Vaccine dạng xịt nội địa đầu tiên do Haihua Biology phát triển độc lập đã bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng sau tháng 3 năm nay. Haihua Biology đang hợp tác với Cơ sở Nghiên cứu và Phát triển Y sinh Quảng Châu Tế Nam của Đại học Tế Nam để tiến hành các thử nghiệm lâm sàng đối với loài linh trưởng. Vaccine neocorona dạng xịt mũi do Haihua Biological phát triển là vaccine vectơ paramyxovirus tái tổ hợp biểu hiện gen neocorona S, được phát triển dựa trên công nghệ tái tổ hợp gen.
Không những vậy, hàng loạt các nghiên cứu và phát triển vaccine dưới hai dạng hít và uống cũng được tiến hành. Trong số đó, vaccine dạng hít hầu hết được phát triển bằng công nghệ vectơ adenovirus. Công ty Altimmune của Mỹ đã tiến hành tiêm vắc xin NasoShield dựa trên vector RD-Ad5. Dữ liệu thử nghiệm ban đầu đang chờ được công bố. Nếu mọi việc suôn sẻ, công ty sẽ nộp đơn xin phê duyệt của FDA vào đầu năm sau. Đại học Helsinki ở Phần Lan thông báo rằng Rokote Laboratories Finland Ltd. của Phần Lan đã phát triển một loại vaccine xịt mũi mới. Kết quả của các thí nghiệm tiền lâm sàng cho thấy vaccine hoạt động tốt trong các thí nghiệm trên động vật. Dự kiến trong vòng vài tháng tới, vaccine này sẽ trải qua quá trình thử nghiệm lâm sàng đầu tiên trên người tại Phần Lan.
Cơ quan Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia Thái Lan mới đây đã thông báo rằng hai loại vaccine dạng xịt do cơ quan này phát triển sẽ được đưa vào thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I vào cuối năm nay. Giám đốc nghiên cứu vắc xin của trung tâm nghiên cứu Anan Kewatana cho biết, hai loại vaccine đường mũi là vaccine vectơ adenovirus và vaccine vectơ vi rút cúm giảm độc lực. Sau khi được phê duyệt, thử nghiệm lâm sàng giai đoạn I sẽ được đưa ra vào cuối năm nay và thử nghiệm lâm sàng giai đoạn II sẽ được tiến hành vào tháng 3 năm sau, sản xuất hàng loạt dự kiến sẽ bắt đầu vào giữa năm sau.
Nhóm Anderson của Econovo, Thụy Điển, đang hợp tác với ISR, một công ty khởi nghiệp nghiên cứu miễn dịch học ở Stockholm. ISR đã phát triển một loại vaccine dạng bột khô chống lại Covid-19, có thể được sử dụng ở dạng hít hoặc uống. Mặc dù việc phát triển vaccine đường uống gặp nhiều khó khăn nhưng tiến độ phát triển nói chung là tương đối nhanh.
Israel’s Oramed Pharmaceuticals cho biết họ sẽ bắt đầu thử nghiệm lâm sàng vaccine dạng uống vào đầu tháng 8. Loại vắc xin mới dạng uống này được phát triển bởi Oramed với sự hợp tác của Premas Biotech của Hoa Kỳ, sử dụng công nghệ uống của Oramed và công nghệ vaccine của Premas.
Giáo sư Alexander Dmitriev, Giám đốc Viện Y học Thực nghiệm ở St.Petersburg, Nga, cho hay viện đang phát triển một loại vaccine có thể ăn được, có vị tương tự như sữa chua thông thường. Các nhà nghiên cứu sử dụng kỹ thuật di truyền để nhúng S-protein vào nhung mao bề mặt của vi khuẩn probiotic-Protein S là một phân tử quan trọng giúp vi-rút xâm nhập vào tế bào người. Viện dự kiến sẽ hoàn thành các thí nghiệm tiền lâm sàng trong vòng một năm.
Nhìn chung, Trung Quốc và thế giới đang cạnh tranh gay gắt trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển vaccine dạng mới nhưng để được thị trường quốc tế công nhận trong tương lai và mở bán rộng rãi vẫn cần thời gian kiếm chứng. Với sự xuất hiện ngày càng nhiều các hình thức đạt miễn dịch khác nhau, con người càng thể hiện được sự bình tĩnh trước biến đổi khó lường của Covid-19. Trong cuộc chạy đua giữa vaccine và vi-rút, nhân loại chắc chắn sẽ chiến thắng.
TL
