GS. TS Phan Trung Lý: Tự chủ thực chất cần "đoạn quyền lực" tránh hỗn loạn thể chế

Trong bối cảnh nền kinh tế tri thức và hội nhập toàn cầu, hệ thống giáo dục Việt Nam đang đứng trước yêu cầu cấp bách phải tái cơ cấu. Vấn đề tự chủ cho các trường học, đặc biệt là đại học, được xem là chiến lược vĩ mô để tạo ra bước đột phá về chất lượng. Tuy nhiên, theo GS. TS Phan Trung Lý, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội, tự chủ không phải là một "cây đũa thần" hay sự "buông lỏng quản lý", mà là một tư tưởng chiến lược đòi hỏi sự tái cấu trúc quyền lực và trách nhiệm một cách rõ ràng ở cấp độ thể chế.

GS. TS Phan Trung Lý nhấn mạnh, sự nhầm lẫn giữa tự chủ và "làm hết mọi việc theo ý mình" đang là rào cản lớn nhất. Ở cấp độ vĩ mô, tự chủ thực chất là hành vi trao quyền trong khuôn khổ pháp luật, phải đi đôi với trách nhiệm giải trình, minh bạch và giám sát chặt chẽ. Nếu không có những ràng buộc này, hệ thống sẽ rơi vào tình trạng hỗn loạn. Một trường học được quyền tự chủ về nhân sự, tài chính hay chương trình đào tạo thì vẫn phải chịu trách nhiệm về hiệu quả đầu ra trước xã hội và cơ quan quản lý nhà nước. Đây là kim chỉ nam để khơi thông tư duy quản lý khỏi cơ chế hành chính cũ kỹ.

GS. TS Phan Trung Lý, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội (Ảnh: Phan Chính).

Một trong những hệ quả thể chế nghiêm trọng được GS. TS Phan Trung Lý chỉ ra là sự mơ hồ trong việc xác định và vận dụng khái niệm "biến chức" và "viên chức" trong quản lý giáo dục. Sự không phân biệt rõ ràng hai khái niệm này dẫn đến việc áp dụng cơ chế nhân sự không đồng bộ, tạo ra mâu thuẫn dai dẳng trong chính sách công chức tại trường học. Ông phân tích sâu sắc rằng, nếu ranh giới quyền hạn và trách nhiệm của mỗi loại chức vụ không được làm rõ ở cấp độ luật pháp, bộ máy quản lý sẽ rơi vào tình trạng "lệch quyền lực". Hiện tượng này khiến người quản lý cấp trên loay hoay giữa việc "giao quyền" và "kiểm soát", trong khi các đơn vị cơ sở khó khăn trong việc vận hành bộ máy linh hoạt, dẫn đến trì trệ và mất đi tính chủ động.

Quản lý hiện đại, GS. TS Phan Trung Lý cho rằng, phải dựa trên ba trụ cột song hành ở tầm quốc gia: phân quyền, tự chủ và kiểm soát. Không thể chỉ ban hành chính sách trao quyền mà thiếu một bộ máy kiểm soát và giải trình hiệu quả. Ba trụ cột này phải được xác lập rõ ràng: thứ nhất là kiểm soát đầu vào, với quy định và luật pháp rõ ràng về phạm vi tự chủ và quyền hạn; thứ hai là kiểm soát quá trình, thông qua cơ chế giám sát nội bộ và minh bạch hóa thông tin; và thứ ba là kiểm soát đầu ra/kết quả, với việc nhà trường phải chịu trách nhiệm về hiệu suất, chất lượng và báo cáo công khai. Trong quá trình chuyển giao quyền, điều tối quan trọng là phải xác định rõ "đoạn quyền lực" – ranh giới giữa cái gì nhà trường tự quyết và cái gì Nhà nước quản lý vĩ mô – để tránh tình trạng chồng chéo quyền hạn hoặc vượt ranh giới pháp lý cho phép, gây khó khăn cho việc vận hành bộ máy.

Từ góc độ pháp lý và hội nhập, GS. TS Phan Trung Lý cũng đề cập đến kinh nghiệm quốc tế về cơ chế phi tư pháp – giải quyết tranh chấp ngoài tòa án – đang ngày càng phổ biến. Ông gợi ý Việt Nam cần học tập cách tiếp cận này, đồng thời kiểm soát chặt chẽ việc nội luật hóa các điều ước quốc tế. Mục tiêu là đảm bảo trong quá trình tự chủ, việc áp dụng chuẩn mực quốc tế phải phù hợp với thực tiễn trong nước, tránh để giáo dục trở thành "con tin" của những cam kết quốc tế quá khép kín, làm mất đi sự linh hoạt cần thiết cho sự phát triển nội tại.

GS. TS Phan Trung Lý khẳng định, tự chủ giáo dục cần một bước đột phá lớn nhất là ở cấp độ tư duy chiến lược. Không chỉ thay đổi chính sách, mà chính cách nghĩ của người làm giáo dục, người quản lý và cả xã hội phải thay đổi theo hướng chấp nhận rủi ro và trách nhiệm giải trình cao hơn. Để tự chủ đi vào thực chất và hiệu quả trong giai đoạn tới, Việt Nam cần tập trung vào việc hoàn thiện khung pháp lý, xác định rõ quyền hạn và trách nhiệm, xây dựng tiêu chí đánh giá chất lượng minh bạch. Đồng thời, cần tăng cường năng lực quản trị cho lãnh đạo các trường và đẩy mạnh vai trò giám sát của xã hội và truyền thông. Việc chuyển giao quyền tự chủ cần được thực hiện từng giai đoạn, có thử nghiệm để kịp thời hoàn thiện cơ chế, tránh gây ra những cú sốc hoặc "lệch quyền lực" làm suy yếu hệ thống. Tự chủ, nếu được tiếp cận một cách có trách nhiệm và minh bạch, sẽ là chất xúc tác mạnh mẽ giúp các trường phát huy tiềm năng và thích ứng nhanh hơn với yêu cầu phát triển mới của đất nước.