Ngành Công nghiệp cơ khí: Loay hoay giành thị phần

Nhập khẩu 40 tỷ USD/năm trang thiết bị, vật tư sản xuất

Theo Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam (VAMI), hiện nay công nghiệp đã trở thành ngành có tốc độ tăng trưởng và năng suất lao động cao nhất trong các ngành kinh tế. Cụ thể, tỷ trọng công nghiệp chế biến, chế tạo trong cơ cấu nội ngành ước đạt 92,3% vào năm 2020, tốc độ tăng trưởng bình quân ước đạt 10,69%/năm. Tuy nhiên, khi so sánh với nhiều ngành nghề khác trong nước và của các nước trong khu vực thì ngành công nghiệp Việt Nam nói chung, ngành công nghiệp cơ khí nói riêng hiện vẫn chưa đủ nguồn lực để phát huy đúng vai trò quan trọng của mình.

Số liệu thống kê sơ bộ cho thấy, nhiều năm qua, nước ta đã nhập khẩu từ nước ngoài khoảng 40 tỷ USD/năm các trang thiết bị, máy, vật tư sản xuất cho toàn ngành kinh tế bao gồm sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, xây dựng hạ tầng, dịch vụ và quốc phòng - an ninh. Đó là thị trường khá lớn nhiều nước muốn có mà không được. Thế nhưng, ngành cơ khí trong nước lại không có được nhiều thị phần, phải tự vận động, phát triển mà chưa nhận được sự hỗ trợ hữu hiệu từ hệ thống chính sách của Nhà nước để có nhiều đơn hàng từ đầu tư công như các nước khác, dẫn đến các doanh nghiệp cơ khí vốn đã thiếu đơn hàng lại còn bị thua thiệt ngay trên sân nhà.

Việt Nam sẽ triển khai nhiều dự án quan trọng, có tổng mức đầu tư lớn như Quy hoạch điện giai đoạn 2021 - 2030 khoảng 133 tỷ USD, đường sắt tốc độ cao 50 đến 60 tỷ USD, Cảng hàng không quốc tế Long Thành, các tuyến đường sắt nội đô, các công trình giao thông, thủy lợi, dầu khí, kinh tế biển… Do đó, cần có quy định chặt chẽ tỷ lệ hợp lý trong khối lượng và giá trị dự án để bảo đảm dành cho doanh nghiệp cơ khí nội tham gia như thông lệ quốc tế. Khi khảo sát tại các Công ty cổ phần Ô tô Trường Hải, Công ty cổ phần Xe lửa Gia Lâm (Tổng công ty Đường sắt Việt Nam), các doanh nghiệp này khẳng định, ngoài các toa xe khách, xe hàng cho đường sắt quốc gia, nhà máy hoàn toàn có thể tự đóng được các toa xe nhẹ cho đường sắt đô thị (metro) khi được yêu cầu.

Ông Đào Phan Long, Chủ tịch VAMI nhận định, khoảng cách về chỉ số cạnh tranh công nghiệp của Việt Nam ngày càng được thu hẹp, đứng thứ 44 trên thế giới. Tuy nhiên, con số trên phần lớn thể hiện năng lực của doanh nghiệp FDI, còn với doanh nghiệp cơ khí, chế biến, chế tạo của Việt Nam, thứ hạng này đang thấp hơn nhiều. Đồng thời, tốc độ tăng năng suất lao động ngành công nghiệp Việt cũng rất thấp so với các nước trong khu vực; Công nghệ chậm đổi mới, phần lớn tụt hậu so mức trung bình của thế giới; Nguồn nhân lực chất lượng cao, có tay nghề trong ngành công nghiệp còn thiếu. Mặt khác, sự chuyển dịch cơ cấu nội ngành trong công nghiệp chế biến, chế tạo vẫn chậm, hoạt động chủ yếu vẫn là gia công, lắp ráp ở phân khúc thấp trong chuỗi giá trị toàn cầu. Việt Nam chưa chủ động được nguồn nguyên liệu đầu vào cho sản xuất công nghiệp, hiện phải nhập khẩu tới 91,2% tư liệu sản xuất, dẫn đến tỷ lệ nội địa hóa và giá trị gia tăng trong nước còn rất thấp.

Thực tế, cơ khí chế tạo là ngành công nghiệp rất quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. Vì vậy, trong bối cảnh mới và bức thiết của cuộc CMCN 4.0, các doanh nghiệp cơ khí Việt cũng đã tích cực tự vận động theo cơ chế thị trường và đã chế tạo được một số phân ngành sản phẩm có lợi thế cạnh tranh trong nước và khu vực. Đó là các phân ngành sản phẩm chế tạo kết cấu thép, sản xuất hàng phi tiêu chuẩn; chế tạo một số máy, thiết bị, phụ tùng phục vụ nhu cầu ngành điện lực, dầu khí, khai thác khoáng sản, sản xuất vật liệu xây dựng; chế tạo một số máy canh tác, chế biến, bảo quản nông lâm hải sản, lắp ráp ô tô, đóng tàu viễn dương, tàu chở khách và vận tải thủy...

Ông Đào Phan Long cho biết, thời gian tới, Việt Nam sẽ triển khai nhiều dự án quan trọng, có tổng mức đầu tư lớn như Quy hoạch điện giai đoạn 2021 - 2030 khoảng 133 tỷ USD, đường sắt tốc độ cao 50 đến 60 tỷ USD, Cảng hàng không quốc tế Long Thành, các tuyến đường sắt nội đô, các công trình giao thông, thủy lợi, dầu khí, kinh tế biển… Do đó, cần có quy định chặt chẽ tỷ lệ hợp lý trong khối lượng và giá trị dự án để bảo đảm dành cho doanh nghiệp cơ khí nội tham gia như thông lệ quốc tế.

Khi khảo sát tại các Công ty cổ phần Ô tô Trường Hải, Công ty Cổ phần Xe lửa Gia Lâm (Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam), các doanh nghiệp này khẳng định, ngoài các toa xe khách, xe hàng cho đường sắt quốc gia, nhà máy hoàn toàn có thể tự đóng được các toa xe nhẹ cho đường sắt đô thị (metro) khi được yêu cầu.

Bên cạnh đó, cũng cần kiểm soát chặt chẽ việc cấp chứng nhận xuất xứ hàng hóa xuất khẩu Việt Nam/ASEAN, gắn với tỷ lệ nội địa hóa ở cả khu vực doanh nghiệp FDI cũng như cơ khí trong nước, tránh tình trạng chuyển giá, nâng khống giá trị sản xuất khi thật sự chưa đạt yêu cầu để hưởng các chính sách ưu đãi.

Sử dụng hàng rào kỹ thuật, xuất xứ hàng hóa

Để phát triển bền vững công nghiệp cơ khí trong nước, Phó Chủ tịch Quốc hội Phùng Quốc Hiển nhấn mạnh, Nhà nước cần có chính sách đặc thù vì nếu doanh nghiệp đầu tư cho cơ khí có trang thiết bị trình độ công nghệ 3.0, 4.0 mà phải vay với lãi suất như các ngành kinh tế khác, sẽ khó thực hiện được mục tiêu nâng cao nội lực cho cơ khí Việt Nam, chưa nói đến việc cạnh tranh với các nước.

Một số vấn đề quan trọng khác cần được Nhà nước chỉ đạo và thực hiện mạnh mẽ là dùng hàng rào kỹ thuật, xuất xứ hàng hóa,… để bảo vệ hợp lý thị trường trong nước như các quốc gia trên thế giới đã và đang chủ động thực hiện. Cần xem xét việc bình đẳng các ưu đãi đầu tư giữa doanh nghiệp cơ khí trong nước và doanh nghiệp FDI. Ngoài ra, Nhà nước cần tạo nhiều đơn hàng cho các doanh nghiệp cơ khí Việt Nam, nhất là các dự án đầu tư công. Đồng thời, chủ đầu tư các dự án có quy mô lớn (không phân biệt nguồn vốn) tại Việt Nam phải có phụ lục, tách riêng những phần việc để dành cho doanh nghiệp trong nước tham gia đấu thầu thực hiện. Bên cạnh đó, để giúp lãnh đạo Đảng, Quốc hội, Chính phủ chỉ đạo kịp thời xây dựng phát triển công nghiệp cơ khí nội địa, Việt Nam cần hình thành ngay một đầu mối nghiên cứu các cơ chế chính sách và quản lý nhà nước nguồn tài lực dành cho phát triển công nghiệp cơ khí Việt Nam, không tính doanh nghiệp FDI như cách tính gộp lâu nay.

Cũng theo Phó Chủ tịch Quốc hội Phùng Quốc Hiển, từ kinh nghiệm tập trung chỉ đạo ngành nông nghiệp phát triển vượt bậc trong thời gian qua, nếu được quyết tâm, sâu sát, chỉ đạo, ngành cơ khí chế tạo trong nước của Việt Nam cũng sẽ có những bước phát triển đột phá. Với tài năng của con người Việt Nam và nền tảng hiện có, nếu được đầu tư và khuyến khích, thúc đẩy thì công nghiệp cơ khí, chế biến, chế tạo của Việt Nam cũng sẽ làm nên kỳ tích “Made in Vietnam”.

Kim Hương