Những câu hỏi ngành điện phải trả lời. Bài VIII: Phải có “tầm nhìn xa” cho chính sách ưu đãi điện mặt trời áp mái

Cuối tháng 6-2023, Bộ Công thương báo cáo Thủ tướng Phạm Minh Chính về dự thảo cơ chế khuyến khích phát triển điện mặt trời mái nhà lắp tại nhà ở, công sở, trụ sở doanh nghiệp (DN) để tự sử dụng, không bán điện cho tổ chức, cá nhân khác. Dự thảo này đang được các bộ ngành, chuyên gia góp ý. Đa số cho rằng chính sách khuyến khích chưa cụ thể, đối tượng được phép lắp điện mái nhà bị thu hẹp, gây lãng phí, và thiếu tầm nhìn xa cho một chiến lược “xanh hóa” nguồn điện tái tạo.

Thu hẹp đối tương được lắp điện mặt trời là lãng phí

Đây là bước đi được Bộ Công thương đề xuất nhằm từng bước thực hiện Quy hoạch điện VIII khi yêu cầu đến 2030 có 50% các tòa nhà công sở, 50% nhà dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản xuất, tự tiêu (tiêu thụ tại chỗ, không bán điện vào hệ thống điện quốc gia), với mục tiêu đạt 2.600 MW điện mặt trời mái nhà theo quy hoạch này.

Bộ Công thương đề xuất, người dân, DN lắp điện mặt trời mái nhà tại nhà ở, trụ sở làm việc sẽ được miễn giấy phép hoạt động điện lực, giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh điện; được miễn hoặc giảm các loại thuế, phí và được vay vốn với lãi suất ưu đãi. Các công sở thuộc cơ quan hành chính sự nghiệp, bộ, ngành sẽ được ngân sách ưu tiên bố trí vốn khi lắp đặt loại năng lượng này cho mục đích tự dùng tại chỗ.

Các chế độ “ưu đãi” như vậy có vẻ rất chung chung mà cần phải có những chính sách rõ ràng, cụ thể hơn để khuyến khích người dân lắp đặt điện mặt trời trên mái nhà.

Đáng chú ý, riêng cơ chế lắp điện mặt trời tự dùng tại các nhà máy, nhà xưởng sản xuất, khu công nghiệp (KCN), bệnh viện…, nơi có diện tích mái nhà lớn không được Bộ Công Thương đưa vào chương trình này, vì cần thời gian thẩm định, kiểm soát công suất phù hợp hệ thống, đề phòng phát triển ồ ạt, gây áp lực lên lưới điện.

Bộ Công thương lý giải thêm, chỉ cần khoảng 12,5% nhà dân trên cả nước lắp mỗi gia đình 1 kW trong năm 2023 là đã hoàn thành mục tiêu tăng thêm về điện mặt trời mái nhà cho cả kỳ quy hoạch (năm 2021 - 2030) được đặt ra. Bộ này kiến nghị cho phép điện mặt trời mái nhà để tự sản, tự tiêu, tự sử dụng được liên kết với lưới điện (đấu nối sau công tơ mua điện) nhưng không phát điện lên lưới.

Tuy nhiên, góp ý về dự thảo này, các bộ, ngành đề nghị mở rộng thêm phạm vi lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu, nhưng Bộ Công Thương lại nói "không".

Các chuyên gia ngành điện đề nghị không nên "gói" trong cơ chế chỉ khuyến khích làm điện mái nhà ở, công sở, trụ sở DN, mà nên có cơ chế khuyến khích lắp điện mái cho các công trình khác đang hoạt động dịch vụ và sản xuất, có mức tiêu thụ năng lượng lớn như trường học, bệnh viện, khách sạn, KCN…, vì đây là nguồn điện sạch bổ sung rất lớn. Đặc biệt đối với các DN trong các KCN, rất nhiều nơi đang cần lắp điện mặt trời để có chứng chỉ xanh, đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe của một số thị trường nhập khẩu đang đòi hỏi ngày càng gay gắt.

Các chuyên gia cho rằng, thực tế các DN có nhà máy ở các KCN hay trường học đa số có mặt bằng lớn, có thể thu về nguồn điện tái tạo cao, giúp giảm chi phí năng lượng, giảm tải cho hệ thống điện quốc gia. Hơn nữa nguồn năng lượng tái tạo này chỉ mục đích phục vụ tại chỗ, không phát lên lưới thì không đe dọa khả năng truyền tải, nhưng giải quyết rất lớn tình trạng thiếu điện vào mùa cao điểm.

Do vậy, việc bỏ các đối tượng cần "xanh" ngoài cơ chế khuyến khích phát triển điện mặt trời tự sản, tự tiêu là chưa phù hợp với thực tế, làm chậm việc đạt mục tiêu “xanh hóa” nguồn điện”. Hậu quả là nước ta rất khó đạt được mục tiêu phát triển nguồn năng lượng sạch, giảm phát thải và tham gia vào chiến lược phát triển năng lượng xanh của đất nước.

Chính sách ưu đãi chưa hấp dẫn

Phản hồi về những góp ý này, Bộ Công Thương dẫn chỉ đạo của Phó thủ tướng Trần Hồng Hà, cho biết cơ chế khuyến khích trong dự thảo lần này chỉ áp dụng với điện mặt trời mái nhà lắp tại nhà ở, cơ quan công sở. Việc mở rộng đối tượng sẽ được nghiên cứu trong các quy định sau này. Quan điểm này cho thấy “tầm nhìn gần” của chính sách được xem là chiến lược quốc gia, để hy vọng đạt Net zero vào năm 2050 như cam kết tại COP26.

Về chính sách khuyến khích làm điện mặt trời mái nhà tự tiêu mà Bộ Công Thương đưa ra ở hộ gia đình, công sở, vẫn còn rất chung chung, chưa hấp dẫn, chưa thu hút đầu tư. Do vậy Bộ Kế hoạch và Đầu tư góp ý: "Cần đặt ra mục tiêu cụ thể, được lượng hóa trong từng giai đoạn cùng với các cơ chế, chính sách cần cho phép nhà đầu tư hợp tác với người dân, tổ chức sở hữu, sử dụng nhà, tòa nhà, công sở để lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu theo thỏa thuận giữa hai bên; Nhà nước cần có chính sách thuế và phí cụ thể".

Theo Bộ Công thương, chỉ cần khoảng 12,5% nhà dân trên cả nước lắp mỗi gia đình 1 kW trong năm 2023 là đã hoàn thành mục tiêu tăng thêm về điện mặt trời mái nhà cho cả kỳ quy hoạch (năm 2021 - 2030) được đặt ra, nhưng để đạt mục tiêu đó, các hộ dân được hỗ trợ về tài chính, chính sách như thế nào?

Các chính sách hỗ trợ rất quan trọng. TP HCM là nơi phát triển mạnh hệ thống điện mặt trời mái nhà với 14.150 hệ thống đang vận hành, tổng công suất 355 MW, chiếm khoảng 7% công suất trung bình toàn hệ thống điện. Hệ thống này mỗi năm phát lên lưới khoảng 300.000 kWh điện. Tuy nhiên từ đầu năm 2021 đến nay đã có chỉ thị yêu cầu tạm dừng phát trên lưới, để chờ cơ chế, chính sách mới của Chính phủ. Vì vậy phong trào lắp điện mặt trời trên mái ở TP HCM gần như dậm chân tại chỗ. Đến nay người dân không muốn lắp đặt điện mặt trời mái nhà nữa vì chính sách chưa rõ ràng, chưa hấp dẫn. Kiểu chính sách như vậy làm triệt tiêu phong trào, rất bất lợi.

Kinh nghiệm các quốc gia “xanh hóa” nguồn điện cho thấy cầu những chính sách rõ ràng cho nguồn này. Australia là nước xuất khẩu than lớn thứ hai trên thế giới chỉ sau Indonesia nhưng cũng đã trở thành một cường quốc năng lượng tái tạo. Tại Australia, một phần tư số ngôi nhà có lắp pin mặt trời trên mái - tỷ lệ lớn hơn bất kỳ nền kinh tế lớn nào khác và vượt xa mức trung bình toàn cầu. Tại Queensland và New South Wales - có tới một nửa số nhà có tấm pin mặt trời. Để làm được điều đó, các bang của Australia đưa ra các chính sách riêng, rất cụ thể, đánh vào túi tiền của dân, có lợi thì dân làm, khuyến khích chủ nhà lắp pin mặt trời và mua pin lưu trữ năng lượng. Các nước như Đan Mạch, Hà Lan, Nay Uy… phát triển rất nhanh về năng lượng tái tạo cũng nhờ các chính sách của Nhà nước khuyến khích, ưu đãi cho các hộ gia đình đầu tư…

Còn ở nước ta? Sau khi Việt Nam ký cam kết Net zero, hô hào, kêu gọi người dân lắp điện mặt trời áp mái, cho đến nay vẫn chưa có chính sách ưu đãi nào. Nên nhớ rằng sau khi ký cam cam kết COP26, nhiều quốc gia đã và đang giúp đỡ, tài trợ cho Việt Nam thực hiện cam kết này. Tuy nhiên muốn được nhận được tài trợ từ các nguồn này, Việt Nam cần có những chương trình “xanh hóa” nguồn điện, mà chủ trương cho phép hộ dân lắp điện mặt trời áp mái hoàn toàn có thể biến thành một chương trình rộng lớn hơn, mà không chỉ Nhà nước mà người dân còn hưởng lợi lớn. Cũng có thể hoàn toàn mở rộng chương trình này, cho phép lắp đặt điện áp mái các KCN, nhà xưởng, nhà máy, trường học, bệnh viện… để tăng công suất, đón đầu.

Nếu có các chương trình như vậy, các nhà tài trợ như đã cam kết sẵn sàng cung cấp tài chính cho Việt Nam như đã cam kết để đẩy nhanh tốc độ “xanh hóa” nguồn điện; đặc biệt có nguồn tài chính để nâng cấp hệ thống truyền tải vốn xây dựng chỉ để truyền tải điện than, thủy điện và cũng đang lạc hậu so với thế giới.

Chỉ tiêu đạt Net zero năm 2050 là một thách thức rất lớn, mà bước đi đầu tiên là chiến lược xanh hóa nguồn điện, nhưng với những chính sách “xanh hóa” nửa vời như vậy, thì khó hy vọng…

Xuân Hạo