Chính trị - Công nghệ: Cuộc chiến xoay quanh chống độc quyền

Những đặc điểm này cho phép các công ty có khả năng quản trị vượt ra ngoài các tổ chức chính phủ truyền thống và biên giới quốc gia. Về mặt này, độc quyền nền tảng không chỉ là một vấn đề kinh tế mà đã trở thành một hiện tượng chính trị tầm cỡ thế giới. Đồng thời, sự trỗi dậy của các công ty lớn cũng dẫn đến những vấn đề xâm phạm quyền riêng tư và làm trầm trọng thêm sự phân hóa xã hội. Những tập đoàn sẽ sử dụng vị trí thống lĩnh của mình để cản trở các doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia thị trường. Điều quan trọng hơn cần lưu ý là ở một số quốc gia, những gã khổng lồ Internet đã và đang gây ảnh hưởng đến các chính sách và cản trở khả năng can thiệp của các chính phủ.

Quốc gia hành động chống độc quyền

Vào cuối năm 2020, các cơ quan quản lý thị trường của Trung Quốc đã mở một cuộc điều tra về hành vi bị nghi ngờ là độc quyền của Công ty công nghệ Alibaba Group, đây là một biện pháp quan trọng mà Chính phủ Trung Quốc thực hiện nhằm tích cực thúc đẩy chống độc quyền và ngăn chặn việc mở rộng vốn không theo trình tự. Trên thực tế, nền tảng “Big Tech” (Công nghệ lớn) toàn cầu là vấn đề đứng sau vụ việc này. Trong hai năm qua, khi Big Tech dần phát triển thành một thực thể thị trường quan trọng, các chính phủ trên thế giới hướng sự chú ý đến ảnh hưởng sâu rộng và sâu rộng của các công ty công nghệ khổng lồ nhằm tăng cường giám sát và kiểm soát.

Vào tháng 10 năm 2019, Ủy ban Tư pháp Hạ viện Hoa Kỳ đã công bố một báo cáo điều tra về những gã khổng lồ công nghệ mới, kết luận rằng bốn gã khổng lồ công nghệ - Amazon, Apple, Facebook và Google. Một năm sau, vào ngày 9 tháng 10 năm 2020, Ban chống độc quyền của Ủy ban Tư pháp Hạ viện Hoa Kỳ đã hoàn thành cuộc điều tra kéo dài 16 tháng đối với 4 gã khổng lồ nói trên. Báo cáo lên án những gã khổng lồ công nghệ này vì đã có thế mạnh "độc quyền" trong các lĩnh vực kinh doanh chủ chốt và lạm dụng vị thế thống lĩnh thị trường. Báo cáo này sử dụng một lượng lớn bằng chứng để chứng minh rằng hành vi chống cạnh tranh của những gã khổng lồ công nghệ cản trở sự đổi mới, làm giảm sự lựa chọn của người tiêu dùng và thậm chí làm suy yếu nền tảng của các hệ thống dân chủ. Ngay sau đó, Ủy ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ và 48 bang đã khởi kiện Facebook về hành vi độc quyền bất hợp pháp trong lĩnh vực mạng xã hội sau các cuộc điều tra mở rộng. 

Tại châu Âu, vào đầu năm 2018, Liên minh châu Âu (EU) đã ban hành Quy định chung về bảo vệ dữ liệu phạt Apple, Facebook và Google vì độc quyền dữ liệu vào thời điểm đó. Vào ngày 15 tháng 12 năm 2020, Liên minh châu Âu gần đây đã công bố hai dự thảo luật về Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số và Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số. Một số nhà bình luận cho rằng hai dự luật này có khả năng xây dựng một cơ quan quản lý toàn diện, hiện thực hóa tốt hơn việc giám sát những gã khổng lồ công nghệ đến từ Thung lũng Silicon.

Một số nhà bình luận tin rằng những hành động quốc gia chống lại các gã khổng lồ công nghệ cho thấy sự hiểu biết về môi trường thị trường công nghệ mới đang được các nhà hoạch định ở các quốc gia và các chính sách quản lý trong lĩnh vực công nghệ mới cũng sẽ có những thay đổi đáng kể. Tuy nhiên, điều nghịch lý là khi các chính phủ trên thế giới tung ra các hành động chống độc quyền thì phản ứng của thị trường tài chính và các công ty công nghệ lại rất thờ ơ. Giá trị thị trường của 5 gã khổng lồ công nghệ lớn ở Thung lũng Silicon, Hoa Kỳ đã tăng 46% vào năm 2020, và tổng giá cổ phiếu đạt 7,2 nghìn tỷ USD. Đại dịch COVID-19 lại càng thúc đẩy hơn nữa hoạt động kinh tế của các công ty công nghệ khổng lồ đa quốc gia trên khắp thế giới. Có thể ví sự tương phản rõ rệt giữa những hành động chống độc quyền quyết liệt của chính phủ và phản ứng lạnh lùng của xã hội thị trường có thể được ví như “băng và lửa”. Các tổ chức nhà nước truyền thống đã thể hiện thiện chí mạnh mẽ trong việc tăng cường giám sát các gã khổng lồ công nghệ mới nổi. Tuy nhiên, quá trình này cũng phơi bày những tình huống khó xử mà quốc gia phải đối mặt trong việc tăng cường giám sát và chống độc quyền của các ông lớn công nghệ. Nhiều bằng chứng cho thấy các quốc gia truyền thống có một hệ thống tụt hậu nghiêm trọng và tương đối không đủ năng lực về vấn đề chống lại những công ty như vậy.

Tuy nhiên, liệu quốc gia có khả năng hành động hiệu quả để đạt được ý định chính trị này không? Một lượng lớn bằng chứng cho thấy các tổ chức nhà nước truyền thống vẫn còn nhiều điểm yếu về khái niệm quản lý, chiến lược quản lý hay công cụ quản lý và nguồn lực hỗ trợ. Ví dụ, EU đã mất vài năm để điều tra các cáo buộc về chiến lược chống cạnh tranh của các gã khổng lồ công nghệ và cũng đã phạt hàng tỷ USD đối với Google nhưng hầu như không thể khôi phục lại sự cạnh tranh của thị trường.

Bảo vệ ranh giới hành chính và khả năng thể chế hiệu quả

Là một biểu tượng quan trọng cho sự thành công của công cuộc "xây dựng nhà nước" hiện đại, tất cả các thị trường và hành vi xã hội đều có ranh giới và giới hạn rõ ràng và có thể xác định được. Tuy nhiên, trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghệ mới, những thay đổi nhanh chóng trong công nghệ mới đã thúc đẩy sự thay đổi của môi trường thực thi quyền lực của chính phủ.

Gã khổng lồ công nghệ sẽ tạo ra một mã định danh thống nhất cho từng cá nhân riêng biệt. Trong hệ thống Facebook, mỗi người có một ID riêng, ID cá nhân là cơ sở để các đại gia kỹ thuật chỉnh sửa hầu hết các dấu hiệu phân loại sản phẩm hoặc phân tích kỹ thuật. Điều này có nghĩa là gã khổng lồ công nghệ đã áp dụng hệ thống giống như chính phủ, và có khả năng đạt được một hệ thống "đánh thuế" xã hội. Vì vậy, các công ty công nghệ cũng đã áp dụng các chiến lược phân biệt giá tương tự như các hành động của chính phủ. Nhiều công ty công nghệ đã tiêu tốn ngày càng nhiều năng lượng hơn để đạt được sự phân biệt giá gần như hoàn hảo. Trong nền kinh tế Internet, thu thuế từ các cá nhân là một thách thức lớn về năng lực mà nhiều quốc gia phải đối mặt. Đối với các chính phủ có năng lực quốc gia yếu hơn phải cấp cho các công ty công nghệ những đặc quyền mạnh mẽ. Một trường hợp điển hình là chính phủ Indonesia về cơ bản chia nguồn thu từ thuế kinh doanh cho các công ty công nghệ khổng lồ, điều này cho thấy các công ty công nghệ lớn dường như có năng lực tương tự như các chính quyền địa phương ở cấp quốc gia.

Nguyên nhân dẫn đến sự hình thành độc quyền của các ông lớn công nghệ không xuất phát từ quy mô và cấu trúc của nó mà bắt nguồn sâu xa từ các đặc điểm kỹ thuật của các ông lớn công nghệ và các đặc điểm của quá trình tập quyền hóa quyền lực đã ăn sâu vào hoạt động vi mô của kinh tế - xã hội và hệ thống chính trị. Trong thế giới bị thống trị bởi những gã khổng lồ công nghệ, sự bất cân xứng thông tin theo cấp số nhân không chỉ làm tăng chi phí hệ thống giám sát của chính phủ mà còn do nhiều hiện tượng thực sự vượt quá giới hạn của khả năng quản trị và hệ thống và các chính phủ thường khó đổi mới các công cụ điều tiết kịp thời nhằm xác định các rủi ro tiềm ẩn. So với các tập đoàn công nghiệp độc quyền truyền thống, phương thức vận hành quyền lực của những gã khổng lồ công nghệ tinh vi hơn được ví như một cơ quan siêu cường tập trung dữ liệu và vốn công nghệ. Hệ thống phức hợp kết hợp ba lợi thế của việc tập trung quyền lực cao, quản lý thông minh công nghệ thống trị và khai thác phân tán tài nguyên tạo thành một ý chí thống nhất.

Thách thức của những gã khổng lồ công nghệ so với năng lực thể chế quốc gia không chỉ thể hiện ở cấp độ trong nước mà còn đáng được quan tâm ở cấp độ quốc tế.Trong bối cảnh quốc tế hóa của những gã khổng lồ công nghệ, dù dựa trên bản thân tổ chức hay mở rộng khả năng kỹ thuật đều dần phát triển thành một loại hình lực lượng chính trị mới vượt khỏi biên giới quốc gia. So với các công ty đa quốc gia truyền thống, những gã khổng lồ công nghệ có nhiều khả năng về kỹ thuật và tổ chức hơn để thâm nhập vào chủ quyền đất nước. Một điển hình về các công ty hiểu biết quá rõ hệ thống quốc gia xảy ra trong cuộc bầu cử Tổng thống Hoa Kỳ năm 2016. Sự kiện mang tính bước ngoặt là việc Cambridge Analytica sử dụng dữ liệu được chia sẻ của Facebook và công nghệ hồ sơ cá nhân để can thiệp vào cuộc bầu cử ở Hoa Kỳ.

Duy trì trật tự thị trường công bằng và cạnh tranh

Công nghệ Internet cho phép các công ty khởi nghiệp đổi mới cạnh tranh với các công ty hiện tại, thay đổi mô hình của toàn bộ ngành và tạo ra các ngành công nghiệp mới. Tuy nhiên, khi những công ty khởi nghiệp này phát triển thành những gã khổng lồ, sự phát triển của họ đã chuyển sang mặt trái của sự việc. 

Vào ngày 9 tháng 10 năm 2020, Ủy ban Tư pháp Hạ viện Hoa Kỳ đã ban hành một báo cáo điều tra chống độc quyền lên án Apple, Amazon, Google và Facebook vì đã sử dụng “các thương vụ mua lại” để trấn áp đối thủ, tính phí quá cao và buộc các doanh nghiệp nhỏ phải ký hợp đồng. Trong thập kỷ qua, đầu tư giai đoạn đầu vào các công ty mới ở Hoa Kỳ liên tục giảm và tỷ lệ khởi nghiệp trong thị trường kỹ thuật số trong toàn ngành cũng đã giảm đáng kể từ 60% năm 1982 đến năm 2020. Một nghiên cứu chung gần đây của Đại học Chicago gợi ý rằng, những gã khổng lồ công nghệ trực tuyến có lợi thế tự nhiên trong việc tranh giành đầu tư. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng các thương vụ mua lại của các công ty lớn trong nền kinh tế kỹ thuật số là nguyên nhân quan trọng dẫn đến sự sụt giảm đầu tư vào các công ty khởi nghiệp. Khi các công ty lớn tìm thấy các công ty nhỏ cạnh tranh trong ngành, họ thường chủ động loại bỏ các cuộc cạnh tranh này. Phương pháp hiệu quả nhất là mua lại. Có rất nhiều trường hợp có thể chứng minh cho nhận định trên, ví dụ như khi Facebook mua lại Instagram, nó được bí mật gọi là "cướp đất". Trong hai thập kỷ qua, Amazon đã mua lại ít nhất 100 công ty, đặc biệt trong những năm gần đây, tham vọng của họ đã mở rộng đáng kể. Từ việc mua lại các đối thủ cạnh tranh trực tiếp là Zappos và Quidsi, đến việc mua lại Blink, một công ty khởi nghiệp của Trung Quốc tham gia vào lĩnh vực kinh doanh bảo mật đồ nội thất thông minh, Amazon đã tăng một lượng lớn dữ liệu khách hàng dự trữ để đảm bảo tính độc quyền của mình.

Trong bối cảnh của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, sự gia tăng nhanh chóng của các gã khổng lồ công nghệ và sự hình thành nhanh chóng của các vị trí độc quyền đã phát triển thành một hiện tượng chính trị tầm cỡ thế giới. Việc phân tích chuỗi sự kiện và trải nghiệm của những gã khổng lồ công nghệ cho thấy khái niệm và lý thuyết "độc quyền" dựa trên hệ thống công nghiệp hiện đại và quyền lực xã hội dường như chưa nắm bắt được nội hàm và tác động phức tạp của độc quyền của những gã khổng lồ công nghệ mới. Đằng sau điều này không chỉ ẩn chứa những thách thức khó khăn do sự phức tạp trong độc quyền của các ông lớn công nghệ mà còn phản ánh quyền lực nhà nước chưa chuẩn bị đầy đủ cho các chiến lược lý thuyết, công cụ kỹ thuật và nguồn lực dự trữ chống độc quyền. 

TL (Lược dịch từ Tạp chí Beijing Culture Review Kì 1 số tháng 2 năm 2021)