Khi nói đến thất nghiệp, nhiều người thường hình dung đến công nhân mất việc do nhà máy đóng cửa hoặc người lao động phổ thông bị cắt giảm. Tuy nhiên, một xu hướng đang nổi lên sau đại dịch và trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ: Lao động trí tuệ cao – gồm kỹ sư, chuyên viên công nghệ, nhân viên văn phòng, nhà quản lý cấp trung – cũng đang rơi vào vòng xoáy mất việc.

Theo số liệu từ Bộ Nội vụ, trong 6 tháng đầu năm 2025, cả nước có hơn 92.000 người có trình độ đại học và sau đại học đăng ký hưởng bảo hiểm thất nghiệp, tăng gần 15% so với cùng kỳ năm ngoái. Riêng tại TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội, tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm lao động trình độ cao đã chiếm đến 20–25% tổng số người nhận trợ cấp thất nghiệp trong quý II.

Ông Nguyễn Toàn Phong, Giám đốc Trung tâm Dịch vụ việc làm Hà Nội, cho biết: “Hiện nay chúng tôi tiếp nhận số lượng lớn hồ sơ thất nghiệp đến từ các ngành nghề như công nghệ thông tin, tài chính – ngân hàng, truyền thông, kỹ thuật điện – điện tử….”.

Chị Nguyễn Ngọc Trâm (31 tuổi), từng là trưởng nhóm nhân sự tại một công ty logistics quốc tế ở TP. Hồ Chí Minh. Sau đợt cắt giảm nhân sự đầu năm, chị bất ngờ rơi vào cảnh thất nghiệp sau gần 8 năm gắn bó.

“Thật sự tôi chưa bao giờ nghĩ mình sẽ phải đi làm thủ tục nhận trợ cấp thất nghiệp. Từ trước đến nay tôi chỉ quan tâm đến bảo hiểm y tế, chứ bảo hiểm thất nghiệp thì luôn nghĩ chỉ dành cho công nhân bị mất việc do đóng cửa nhà máy.” – Trâm chia sẻ trong lúc chờ đợi tại Trung tâm Dịch vụ việc làm.

May mắn là công ty cũ của chị Trâm vẫn tham gia đầy đủ chính sách bảo hiểm cho người lao động. Nhờ vậy, chị được nhận trợ cấp thất nghiệp gần 8 triệu đồng/tháng trong 5 tháng liên tục, đồng thời được hỗ trợ học kỹ năng quản trị nhân sự hiện đại miễn phí. “Dù không lớn, nhưng khoản trợ cấp đó giúp tôi cầm cự để tìm việc mới và cập nhật kỹ năng,” chị nói.

Tỷ lệ thất nghiệp gia tăng trong nhóm lao động trí thức không chỉ do kinh tế khó khăn, mà còn xuất phát từ sự thay đổi cấu trúc lao động trong nền kinh tế số.

Tiến sĩ Nguyễn Đức Thành – nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển (VEPR) – phân tích: “Nhiều vị trí văn phòng đang dần bị thay thế bởi phần mềm, trí tuệ nhân tạo hoặc bị cắt giảm sau các thương vụ M&A. Những người làm kế toán, nhân sự, truyền thông, thậm chí cả kỹ sư phần mềm nếu không cập nhật kỹ năng, không chuyển đổi kịp sẽ bị đào thải. Đây là nhóm cần chính sách bảo hiểm thất nghiệp hỗ trợ chuyển đổi nghề, học thêm kỹ năng mới.”

Thống kê từ nền tảng tuyển dụng TopCV cũng cho thấy: 20% kỹ sư IT từng làm việc tại các công ty khởi nghiệp công nghệ ở Việt Nam đã bị sa thải hoặc nghỉ việc trong 12 tháng qua, chủ yếu do dự án dừng triển khai, thiếu vốn đầu tư, hoặc chuyển hướng sang công nghệ mới.

Chính sách bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam hiện nay đã bao phủ gần 16 triệu người, chủ yếu là lao động chính thức. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, hệ thống vẫn đang nghiêng về hỗ trợ tạm thời thay vì đầu tư lâu dài cho chuyển đổi nghề nghiệp.

Ông Lê Đình Quảng – Phó Trưởng ban Quan hệ lao động (Tổng LĐLĐ Việt Nam) – cho rằng: “Với nhóm lao động trí tuệ cao, mức trợ cấp không phải là ưu tiên, mà là cơ hội được định hướng lại nghề nghiệp, nâng cao kỹ năng phù hợp với bối cảnh mới. Quỹ BHTN cần mở rộng các gói hỗ trợ đào tạo công nghệ, kỹ năng số, kỹ năng ngoại ngữ cho nhóm này.”

Hiện nay, các trung tâm dịch vụ việc làm đã tổ chức nhiều khóa học như: Quản lý dự án, digital marketing, data analyst, kỹ năng quản trị doanh nghiệp nhỏ... dành cho nhóm trí thức bị mất việc. Tuy nhiên, tỷ lệ người tham gia học nghề vẫn còn thấp (dưới 10%) do thiếu thông tin và tâm lý ngại học lại.

Từ những biến động thực tế, có thể thấy đã đến lúc cần xây dựng lại nhận thức rằng bảo hiểm thất nghiệp không chỉ dành cho người nghèo, người ít học hay lao động chân tay. Trong nền kinh tế liên tục thay đổi, “bảo hiểm thất nghiệp là tấm lưới an sinh giúp bất cứ ai – kể cả người trí thức – có cơ hội bắt đầu lại.”

Chuyên gia chính sách lao động Đinh Thu Hiền đề xuất: “Luật Việc làm sửa đổi nên mở rộng khái niệm “đào tạo lại” để bao gồm cả các khóa học chuyên sâu về công nghệ, đổi mới sáng tạo, khởi nghiệp cho nhóm trí thức. Nếu được thiết kế linh hoạt, bảo hiểm thất nghiệp có thể trở thành một công cụ quản trị nhân lực chiến lược trong kỷ nguyên chuyển đổi số.”

Bảo hiểm thất nghiệp cần được nâng cấp từ vai trò hỗ trợ “khi mất việc” sang vai trò chủ động “giúp người lao động không bị bỏ lại phía sau”. Đặc biệt với nhóm kỹ sư, chuyên gia, cán bộ văn phòng, việc xây dựng một hệ sinh thái an sinh linh hoạt – kết nối với các trung tâm đổi mới sáng tạo, cơ sở đào tạo nghề cao cấp, hệ thống cố vấn nghề nghiệp – sẽ giúp chính sách thực sự đồng hành cùng sự phát triển của xã hội tri thức.

Trong bối cảnh nền kinh tế số hóa từng ngày, bảo hiểm thất nghiệp không chỉ là quyền lợi – mà là một khoản đầu tư dài hạn vào con người. Và những người được gọi là “lao động chất xám” – dù có học vấn và kinh nghiệm – cũng rất cần chính sách bảo vệ, đồng hành, và tạo cơ hội để họ thích ứng, hòa nhập vào thị trường lao động một cách bền vững.