Tại một xưởng may ở quận Hoàng Mai (Hà Nội), chị Nguyễn Thị Thu Hương đã làm việc hơn 8 tháng nhưng chưa một lần được ký hợp đồng dài hạn. Mỗi lần gia hạn, doanh nghiệp lại đưa ra một bản hợp đồng… đúng 59 ngày. Hết thời hạn, nghỉ vài ngày rồi ký lại hợp đồng mới.

“Cứ đến ngày 58 là bên quản lý báo nghỉ 3 ngày rồi quay lại làm tiếp. Lương vẫn vậy, công việc vẫn vậy, chỉ có điều là không ai đóng bảo hiểm cho mình cả,” chị Hương chia sẻ.

Câu chuyện của chị Hương không hiếm. Theo khảo sát của một số trung tâm dịch vụ việc làm tại TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội, tình trạng ký hợp đồng lao động ngắn hạn dưới 3 tháng đang diễn ra phổ biến trong các ngành dệt may, xây dựng, vận tải, logistics và đặc biệt ở các khu công nghiệp – nơi sử dụng lượng lớn lao động phổ thông, dễ bị tổn thương.

Động cơ đằng sau hình thức này là rõ ràng: Trốn đóng bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) – một khoản bắt buộc theo Luật Việc làm hiện hành đối với hợp đồng có thời hạn từ từ 3 tháng trở lên.

Không chỉ chia nhỏ thời hạn hợp đồng, nhiều doanh nghiệp còn có các thủ đoạn tinh vi hơn như: Ký hợp đồng khoán việc, hợp đồng cộng tác viên để tránh trách nhiệm đóng bảo hiểm; Ngụy trang quan hệ lao động thành hợp đồng dịch vụ; Xây dựng hệ thống nhân sự "luân chuyển", “tạm ngừng rồi ký lại” để che mắt cơ quan chức năng.

Trong nhiều trường hợp, người lao động làm việc liên tục hàng năm nhưng lại không có bất kỳ tháng nào đủ điều kiện để được đóng BHTN. Kết quả là họ không thể hưởng trợ cấp khi bị mất việc, không được học nghề miễn phí hay tư vấn giới thiệu việc làm.

Hậu quả của việc gian lận BHTN không chỉ là thiệt hại cho người lao động mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến quỹ bảo hiểm thất nghiệp – vốn được sử dụng để đào tạo lại, kết nối việc làm và hỗ trợ sinh kế trong bối cảnh kinh tế biến động.

Chị Hương, sau 8 tháng làm việc, bị chấm dứt lao động đột ngột khi doanh nghiệp giải thể. Do chưa từng được đóng BHTN, chị bị trung tâm giới thiệu việc làm từ chối giải quyết trợ cấp.

“Tôi tìm đến trung tâm việc làm, họ nói do hợp đồng của tôi dưới 3 tháng nên không thuộc diện được nhận trợ cấp. Tôi như người đứng ngoài cả hệ thống an sinh,” chị nghẹn ngào.

Theo thống kê từ BHXH Việt Nam, trong năm 2024 có trên 600.000 người lao động thuộc diện phải tham gia BHTN nhưng chưa được đóng, phần lớn do doanh nghiệp lách luật.

Theo Luật sư Lê Hằng (TAT Law Firm), việc doanh nghiệp lợi dụng các loại hợp đồng ngắn hạn, thử việc hoặc cộng tác để né tránh đóng BHTN là hành vi vi phạm pháp luật lao động và bảo hiểm.

“Theo khoản 1 Điều 2 Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024, chỉ cần người lao động làm việc theo hợp đồng từ 1 tháng trở lên – bất kể là chính thức, thời vụ, theo ca hay đang trong thời gian thử việc – thì đều phải tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc”.

“Một số doanh nghiệp cố tình ký hợp đồng thử việc hoặc bán thời gian với mức lương rất thấp để né tránh nghĩa vụ đóng BHXH. Đây là hành vi vi phạm pháp luật.”

Dù trích dẫn này tập trung vào BHXH, nhưng xét về mặt nguyên tắc, Luật Việc làm hiện hành cũng quy định người lao động làm việc theo hợp đồng từ 3 tháng trở lên thuộc diện bắt buộc tham gia BHTN, và những hành vi tương tự để né tránh đóng BHTN đều bị coi là vi phạm pháp luật.

Theo đại diện Thanh tra Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, trong năm 2024 đã có hơn 1.200 biên bản xử phạt doanh nghiệp vi phạm về BHXH và BHTN, với tổng số tiền truy thu hàng trăm tỷ đồng. Tuy nhiên, việc xử lý vẫn gặp khó khăn do: Người lao động e ngại, không dám tố cáo; Hợp đồng ngắn hạn liên tục nhưng thiếu hồ sơ chứng minh tính chất liên tục hoặc Cơ sở dữ liệu giữa BHXH – Thuế – Lao động chưa liên thông.

Dự thảo Luật Việc làm sửa đổi đang được Bộ LĐTB&XH hoàn thiện theo hướng mở rộng diện tham gia BHTN cho lao động thời vụ, lao động có hợp đồng ngắn hạn và linh hoạt. Một số đề xuất còn tính đến phương án không dựa vào thời hạn hợp đồng mà căn cứ vào thời gian thực tế làm việc liên tục.

Từ góc nhìn xã hội, hệ thống bảo hiểm thất nghiệp không thể bị biến thành một “đặc quyền có điều kiện”. Đây là trụ cột an sinh bắt buộc, cần bảo đảm tính bao trùm và công bằng cho mọi người lao động – đặc biệt là nhóm yếu thế, lao động tự do, hợp đồng ngắn hạn hoặc làm việc linh hoạt.

Việc lách luật để trốn đóng BHTN không chỉ gây tổn thất tài chính cho người lao động, mà còn là biểu hiện rõ ràng của một tư duy kinh doanh phi đạo đức, thiếu trách nhiệm xã hội. Trong bối cảnh nền kinh tế đang dịch chuyển nhanh và thị trường lao động liên tục biến đổi, càng cần thiết có một hệ thống an sinh linh hoạt, theo kịp xu thế, không bỏ sót bất kỳ ai.

Đã đến lúc cần một cuộc cải cách toàn diện – không chỉ ở cấp luật, mà cả trong cách doanh nghiệp tiếp cận trách nhiệm xã hội và công bằng trong quản trị nhân sự.

Ký hợp đồng 2 tháng, luân chuyển lao động ngắn hạn, giả danh thử việc – tất cả đều là những thủ thuật trốn tránh nghĩa vụ đóng BHTN, gây tổn thất lâu dài cho người lao động và cho chính xã hội.

Bảo hiểm thất nghiệp không chỉ là khoản tiền cứu nguy khi thất nghiệp, mà còn là tấm lưới an sinh giúp người lao động vững tâm lập nghiệp, học nghề, chuyển đổi việc làm. Khi hệ thống bị “đục thủng” bởi những chiêu trò gian lận, người lao động mất chỗ dựa, còn thị trường lao động mất đi sự ổn định cần thiết để phát triển bền vững.

Điều 43 – Luật Việc làm năm 2013 (hiện hành)

“Người lao động bắt buộc tham gia bảo hiểm thất nghiệp khi làm việc theo hợp đồng lao động hoặc hợp đồng làm việc như sau:

Hợp đồng lao động hoặc hợp đồng làm việc không xác định thời hạn;

Hợp đồng lao động hoặc hợp đồng làm việc xác định thời hạn;

Hợp đồng lao động theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn từ đủ 3 tháng đến dưới 12 tháng.”

Lưu ý: Hợp đồng dưới 3 tháng hiện không bắt buộc tham gia BHTN — đây chính là kẽ hở bị doanh nghiệp lợi dụng để tránh đóng.

Điều 2 – Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024 (sửa đổi)

“Người lao động làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ 01 tháng trở lên đều thuộc diện tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc.”

Tuy chưa áp dụng cho BHTN, nhưng xu hướng rút ngắn thời hạn hợp đồng yêu cầu tham gia BHXH cho thấy chính sách đang siết chặt dần các hành vi lách luật.

Theo tờ trình của Bộ LĐTB&XH, dự thảo Luật Việc làm sửa đổi đang xem xét:

Bỏ mốc “3 tháng” để mở rộng diện bao phủ BHTN theo hướng tất cả người lao động làm việc thường xuyên – liên tục đều phải tham gia, không phân biệt hình thức hợp đồng.

Tăng quyền tiếp cận cho lao động linh hoạt, thời vụ, bán thời gian.

Tăng cường quản lý dữ liệu để kiểm soát hành vi lách luật.