Theo các chuyên gia, tiến tới đóng bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) dựa trên thu nhập thực tế. Mục tiêu là nâng cao mức hưởng trợ cấp thất nghiệp, đảm bảo người lao động có thể yên tâm ổn định cuộc sống, tìm kiếm việc làm mới hoặc tham gia các khóa đào tạo nghề miễn phí để chuyển đổi việc làm.

BHTN vốn được thiết kế để hỗ trợ người lao động bù đắp một phần thu nhập khi mất việc. Tuy nhiên, theo quy định hiện hành, mức hưởng trợ cấp hàng tháng chỉ bằng 60% tiền lương bình quân trong 6 tháng gần nhất trước khi thất nghiệp và không vượt quá 5 lần mức lương cơ sở hoặc lương tối thiểu vùng tại thời điểm chấm dứt hợp đồng. Trên thực tế, nhiều người lao động phản ánh mức trợ cấp này không đủ để duy trì cuộc sống tối thiểu, đặc biệt ở các đô thị lớn.

Chị Phạm Thị Thu Hằng (42 tuổi), hiện đang hưởng mức trợ cấp thất nghiệp 3 triệu đồng/tháng, chia sẻ: “Số tiền này không đủ để tôi chi tiêu cho sinh hoạt hàng ngày. Tìm việc sau tuổi 40 là một thử thách lớn, hầu hết doanh nghiệp ưu tiên người trẻ tuổi hơn.”

Cùng cảnh ngộ, anh Chu Anh Minh, sau 12 năm làm việc với thu nhập 10 triệu đồng/tháng, chỉ nhận mức trợ cấp thất nghiệp tương đương 3 triệu đồng do doanh nghiệp đóng bảo hiểm theo lương tối thiểu vùng. “Tôi mong muốn mức trợ cấp có thể tăng lên 5 triệu đồng/tháng để phần nào giảm bớt áp lực chi tiêu trong lúc tìm việc mới”, anh Minh chia sẻ.

Một thực tế đáng lưu ý là nhiều doanh nghiệp vẫn duy trì việc đóng các loại bảo hiểm xã hội, y tế, thất nghiệp trên mức lương tối thiểu vùng thay vì theo thu nhập thực tế của người lao động. Điều này dẫn đến việc quyền lợi an sinh của người lao động bị bóp méo một cách hợp pháp.

Bà Hồ Thị Kim Ngân – Phó Trưởng Ban Quan hệ lao động, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam chỉ ra rằng: Dù mức trợ cấp tính theo 60% lương có vẻ hợp lý trên lý thuyết, nhưng trong thực tế, với mức lương đóng chỉ 4–5 triệu đồng/tháng, khoản trợ cấp 2–3 triệu đồng không thể giúp người lao động trang trải sinh hoạt, chứ chưa nói đến học nghề hay chuyển đổi công việc. Nhiều người vì vậy buộc phải lao vào các công việc tay chân tạm bợ như chạy xe ôm hay bán hàng rong để kiếm sống qua ngày.

Dự thảo Luật Việc làm (sửa đổi) – dự kiến trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV – đã bắt đầu mở đường cho việc xem xét nâng mức hưởng trợ cấp thất nghiệp từ 60% lên 65–70%. Một số đại biểu Quốc hội cho rằng, để người lao động thực sự được đảm bảo cuộc sống trong thời gian thất nghiệp, việc tăng mức hưởng là cần thiết. Đồng thời, cũng cần cải tiến cách đóng BHTN – chuyển từ đóng theo lương tối thiểu sang thu nhập thực tế để đảm bảo quyền lợi sát thực tiễn hơn.

Ông Trần Tuấn Tú – Trưởng phòng BHTN, Cục Việc làm – cho rằng: “Chúng ta đang hướng tới đóng theo thu nhập, nhưng hiện nay nền tảng đóng vẫn chủ yếu ở mức 6 triệu đồng/tháng – con số khá thấp so với thu nhập thực. Do đó, mức hưởng dù 60% thì vẫn thấp về giá trị thực nhận.” Theo ông, bất kỳ phương án cải thiện nào cũng phải tính toán dựa trên khả năng cân đối quỹ, đảm bảo thu – chi hợp lý. Nếu muốn tăng mức hưởng, tất yếu phải tăng mức đóng tương ứng. Việc tăng trợ cấp mà không tăng nguồn thu sẽ dẫn đến nguy cơ thâm hụt quỹ trong tương lai.

TS Phạm Đình Thành – nguyên Viện trưởng Viện Chiến lược và Chính sách kinh tế - tài chính, Bộ Tài chính khẳng định: Muốn cải thiện chính sách BHTN, việc quan trọng nhất là quản lý được thu nhập thực tế của người lao động. Đó cũng là nền tảng để xây dựng mức đóng – hưởng công bằng và bền vững.

Luật Bảo hiểm xã hội năm 2024 (có hiệu lực từ 1/7/2025) đã đặt nền móng cho việc xác định căn cứ đóng BHXH rõ ràng hơn. Cụ thể, với người làm việc trong khu vực nhà nước, mức đóng BHXH được xác định dựa trên lương chức danh, phụ cấp chức vụ, thâm niên, và các khoản chênh lệch bảo lưu. Trong khi đó, người lao động thuộc khối doanh nghiệp sẽ đóng bảo hiểm dựa trên tổng thu nhập thường xuyên, bao gồm lương cơ bản, phụ cấp và các khoản bổ sung ổn định được thỏa thuận trong hợp đồng.

Để “đóng theo thu nhập” không chỉ nằm trên giấy, cần một nền tảng dữ liệu tiền lương đồng bộ, liên thông giữa cơ quan thuế, BHXH và cơ quan lao động. Bảng lương phải được chuẩn hóa theo mã nghề, vị trí việc làm; chi phí lương hạch toán qua ngân hàng và hóa đơn điện tử để hạn chế tình trạng “lương hai sổ”. Cùng với đó là cơ chế thanh tra – kiểm tra dựa trên phân tích rủi ro, áp dụng công nghệ để phát hiện dấu hiệu trốn, nợ, đóng dưới mức. Song song biện pháp răn đe cần có khuyến khích: lộ trình chuyển đổi có thời hạn, ưu đãi phí tạm thời cho doanh nghiệp tuân thủ sớm, công bố “bảng xếp hạng minh bạch tiền lương” tạo áp lực xã hội tích cực.

Về phía người lao động, nên cân nhắc xác lập “sàn trợ cấp” gắn với lương tối thiểu vùng và hệ số chi phí sinh hoạt, bảo đảm người hưởng không rơi xuống ngưỡng thiếu hụt thiết yếu. Trợ cấp cần đi kèm “voucher học nghề” linh hoạt, được dùng cho các khóa ngắn hạn, học trực tuyến hoặc kỹ năng số, và thời gian hỗ trợ kéo dài đến khi hoàn thành khóa học thay vì dừng giữa chừng. Dịch vụ tư vấn nghề nghiệp một cửa, kết nối dữ liệu cung – cầu theo thời gian thực sẽ rút ngắn quãng trống thất nghiệp.

Có thể thí điểm gói bảo hiểm bổ sung tự nguyện cho nhóm thu nhập cao, trong khi Nhà nước đầu tư nền tảng số matching việc làm và chương trình thực tập ngắn hạn có trợ cấp.

Khi đóng – hưởng bám sát thu nhập thực, truyền thông minh bạch và giám sát cộng đồng sẽ là “chốt chặn” giúp quỹ BHTN vận hành bền vững, đúng mục tiêu an sinh.