Kỳ vọng trở thành “tấm lưới an sinh” trong bối cảnh thị trường lao động đầy bất định, chính sách bảo hiểm thất nghiệp đang đối mặt với nhiều thách thức. Những quy định mới trong dự thảo Luật Việc làm (sửa đổi) – đặc biệt là Chương VII – đang có nhiều tranh luận về việc bảo vệ quyền lợi người lao động hay siết chặt để giữ cân bằng quỹ. Cân đo giữa hai mục tiêu này chưa bao giờ là bài toán dễ dàng.

Tại khoản 2 Điều 44 của Dự thảo Luật Việc làm (sửa đổi), quy định rằng thời gian đóng bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) vượt quá 144 tháng (12 năm) sẽ không được bảo lưu cho các lần hưởng trợ cấp sau. Điều này đồng nghĩa, dù người lao động có đóng bảo hiểm 15 hay 20 năm nhưng chưa từng hưởng trợ cấp, họ cũng chỉ được tính tối đa 12 tháng trợ cấp nếu mất việc.

Theo ông Nguyễn Đắc Vinh, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa – Xã hội, quy định này tiếp nối Luật hiện hành nhưng lại “bỏ rơi” những người lao động trung thành với quỹ BHTN. Những đóng góp thặng dư sẽ không được cộng dồn hoặc giữ lại, gây thiệt hại cho người chưa từng hoặc ít khi nhận trợ cấp thất nghiệp.

Hệ quả là niềm tin vào hệ thống an sinh có thể bị xói mòn. Người lao động có thể thấy mình bị đối xử bất công, từ đó giảm động lực đóng bảo hiểm dài hạn – một tín hiệu bất lợi cho chiến lược mở rộng bao phủ BHTN trong bối cảnh nền kinh tế số.

Ở chiều ngược lại, nhiều ý kiến bảo vệ quy định giới hạn này. Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (Hải Dương) cho rằng, trong điều kiện thị trường hiện nay, 12 tháng trợ cấp là đủ để người lao động tìm được công việc mới. Việc giới hạn sẽ khuyến khích họ chủ động, thay vì dựa dẫm vào chính sách hỗ trợ.

Thứ trưởng Bộ Nội vụ Lê Văn Thanh nhấn mạnh: Quỹ BHTN là quỹ ngắn hạn, cần có nguyên tắc chia sẻ công bằng. Việc giới hạn thời gian hưởng giúp duy trì kết dư quỹ, đồng thời phù hợp với thông lệ quốc tế – nơi BHTN được xem là giải pháp “chuyển tiếp” chứ không phải “an sinh dài hạn”.

Dù vậy, một số chuyên gia cảnh báo, cách tiếp cận này thiếu linh hoạt. Trong bối cảnh dịch bệnh, chuyển đổi số và tự động hóa đang làm thay đổi nhanh chóng cơ cấu việc làm, việc tìm lại công việc có thể mất nhiều thời gian hơn trước.

Theo khoản 1 Điều 45, người lao động đang nhận trợ cấp thất nghiệp bắt buộc phải trực tiếp đến trung tâm dịch vụ việc làm mỗi tháng để thông báo tình trạng tìm việc. Đây là quy định bị xem là “lỗi thời” trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ.

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Anh Trí đặt vấn đề: "Tại sao không cho phép người lao động báo cáo qua nền tảng trực tuyến khi hạ tầng công nghệ đã sẵn sàng?". Theo ông, điều quan trọng là phải có cơ chế xử lý gian lận – chứ không phải bó buộc hình thức thông báo.

Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga cũng đồng tình, cho rằng cần mở rộng hình thức báo cáo qua online, email hoặc nền tảng số. Cơ sở dữ liệu quốc gia đã đủ mạnh để giám sát, đảm bảo minh bạch. Việc bắt buộc trình diện trực tiếp vừa mất thời gian, vừa tăng chi phí xã hội.

Tuy nhiên, Thường trực Ủy ban Văn hóa – Xã hội vẫn bảo lưu quan điểm: việc trình diện trực tiếp không chỉ để kiểm tra, mà còn giúp người lao động nhận tư vấn nghề nghiệp, được kết nối tuyển dụng. Ủy ban đề xuất có thể giao Chính phủ quy định chi tiết để kết hợp giữa trực tiếp và trực tuyến tùy hoàn cảnh.

Điều 46 của Dự thảo quy định: người lao động từ chối hai lần việc làm do trung tâm giới thiệu sẽ bị chấm dứt trợ cấp. Tuy nhiên, đại biểu Nguyễn Anh Trí phản đối, cho rằng quy định này chưa chặt chẽ.

Ông đề xuất nâng mức lên ba lần, cách nhau tối thiểu một tháng, và việc làm được giới thiệu phải phù hợp về kỹ năng, vị trí và vùng địa lý. Nếu không, người lao động sẽ bị ép nhận việc không phù hợp hoặc bị cắt trợ cấp một cách thiếu công bằng – làm giảm giá trị hỗ trợ của chính sách.

Từ những ý kiến trên, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Thanh yêu cầu cơ quan soạn thảo tiếp thu ý kiến đa chiều để hoàn thiện dự thảo trước khi trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 9. Bà nhấn mạnh, chính sách BHTN không thể chỉ dừng ở cấp “trợ cấp mất việc” mà phải tiến xa hơn: Hỗ trợ đào tạo lại, nâng cao kỹ năng và giúp người lao động trở lại thị trường một cách bền vững.

Việc ứng dụng công nghệ, tăng cường chế tài với gian lận, và linh hoạt hóa chính sách là ba yếu tố then chốt để BHTN thực sự trở thành công cụ bảo vệ người lao động chứ không chỉ là bài toán giữ cân đối quỹ. Khi đó, an sinh không còn là nỗi lo, mà trở thành điểm tựa cho lực lượng lao động trong mọi thời kỳ biến động.