Thuật dùng người và mưu kế kinh doanh của ông 'Vua lúa gạo' Quách Đàm - người xây chợ Bình Tây

Ông Quách Diệm, tên thường gọi là Quách Đàm (chú Quách) sinh năm 1863-1927, vốn gốc là người Hoa, xuất thân từ một vùng đất nghèo khó ở Quảng Đông, Quách Đàm phiêu bạt đến Sài Gòn kiếm sống.

Quách Đàm hằng ngày quảy gánh trên đôi vai đi khắp Sài Gòn thu mua ve chai. Quách Đàm chăm chỉ đi từ sáng sớm đến tối mịt, trưa ngủ vật vạ ở bến thuyền, tối nằm ngủ nhờ trước hiên nhà chứ không thuê nhà dù là căn nhà ổ chuột để tiết kiệm tiền. Khi có đủ vốn, Quách Đàm chuyển qua thu mua da trâu, vi cá ở các tỉnh lân cận để bán cho thương lái nước ngoài. Nghề này kiếm rất khá nên phất lên nhanh, trước khi thuê một căn nhà ở đường Hải Thượng Lãn Ông làm trụ sở kinh doanh, Quách Đàm đi gặp một ông thầy Tàu để xin chữ, đặt tên tiệm cho may mắn. Thầy hỏi làm nghề gì, rồi phóng tay họa bút nên mấy chữ:

Thông thương sơn hải

Hiệp quán càn khôn

Hai chữ sơn hải vừa ám chỉ nghề thu mua da trâu và vi cá, vừa là lời chúc mua may bán đắt, xuyên quốc gia, quán xuyến cả đất trời. Quách Đàm rất thích, cho sơn son mạ vàng tám chữ để treo trong nhà, đồng thời lấy hai chữ đầu Thông Hiệp để đặt tên cửa hiệu. 

Vài năm sau nữa, Quách Đàm có được số vốn lớn nên mướn thêm một căn phố ở chợ Kim Biên ngày nay. Ngôi nhà gần con rạch, thông ra kênh Tàu Hủ nên chú Quách chuyển sang thu mua lúa gạo ở các tỉnh miền Tây. Ban đầu buôn nhỏ, sau phát triển to dần, ông trở thành nhà thầu cung cấp gạo lớn nhất nhì Sài Gòn – Chợ Lớn. Hầu hết những “chành” gạo ở dọc theo vùng bến Bình Đông, Lê Quang Liêm ngày nay, có thời của Quách Đàm.

Để tạo nên khối tài sản khổng lồ đó trong một thời gian ngắn không phải chỉ nhờ chăm chỉ, mà cách dùng người và các chiêu trò kinh doanh mới khiến Quách Đàm phất lên nhanh chóng. Đây là hai câu chuyện nhỏ ví dụ mà nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển đã kể lại trong cuốn Sài Gòn năm xưa:

Lúc Quách Đàm còn nghèo khổ, gánh ve chai hay nằm ngủ trưa ở bến Chương Dương. Đàm thường hay bị một “đại ca” phu vác lúa tới trấn lột thẻ thuế thân và bắt chuộc tiền, do Đàm nghèo nên số tiền “đại ca” bắt chuộc không lớn, thường chỉ 5 xu, 1 hào, bằng bữa cơm hay bữa trà, Đàm vẫn ngoan ngoãn nộp đủ, không dám hó hé hay cãi lại. Sau này thành nghiệp lớn, Đàm không hề trả thù kẻ trấn lột cũ mà còn sai người gọi lại ân cần nhận vào làm việc, cho làm cạp rằng cai quản hết thảy đám phu khuân vác lúa ở khu vực bến Chương Dương. Cách hành xử y như Hàn Tín không hề trả hận kẻ bắt mình lòn trôn năm xưa không chỉ cho thấy Quách Đàm biết đại xá bỏ qua thù oán cũ mà còn biết dùng người đúng chỗ, đúng lúc, chẳng trách những kẻ có chút tài đều muốn xin về làm dưới trướng.

Chuyện thứ hai, sau khi hạ lệnh thu gom một số lượng lúa rất lớn ở miền Tây chất đầy trong các kho lẫm, chành gạo để chuẩn bị xuất qua Singapore thì Quách Đàm hay tin hàng bị dội, đối tác không thể thu mua và giá sẽ hạ rất thấp. Đàm vẫn hạ lệnh cho thủ hạ tăng cường mua lúa, thậm chí trả giá cao thêm để thu mua tiếp, đồng thời nhờ đối tác bên Singapore gửi điện qua hối thúc thu mua vì giá gạo sẽ tăng cao nữa và tìm cách để lộ thông tin này.

Quả nhiên, các nhà buôn lúa cạnh tranh với Đàm, tuy kinh nghiệm có thừa, nhưng không thoát được quỷ kế của Quách Đàm. Các nhà buôn ùn ùn xúm nhau kiếm mua lúa với giá cao để có đủ số ăn thua cùng Đàm. Ra vẻ không quan tâm đến thời cuộc, chỉ nằm hút á phiện, nhưng Đàm vẫn lén sai bộ hạ bán đổ bán tháo lúa dự trữ bấy lâu ra gần sạch kho. Lúa Đàm bán xong, các nhà buôn kia cũng vừa ngưng mua, thầm biết mắc mưu độc. Các nhà buôn đã chia nhau mua lúa của Đàm, chia nhau gánh lấy sự lỗ của Đàm. Ông nằm hút á phiện cười thầm "kế mượn tên" của Gia Cát Khổng Minh lẩm rẩm mà thâm thúy vô cùng vẫn còn hiệu nghiệm.

Trong làm ăn Quách Đàm nhiều mưu mẹo nhưng về đời sống ông rất được dân chúng quý mến vì thường xuyên giúp đỡ người nghèo. Ông mở quỹ từ thiện rồi cùng gia đình phân phát khắp nơi.

Nhờ tài kinh doanh, Quách Đàm dần vươn lên thành người giàu có nổi tiếng ở Sài Gòn – Chợ Lớn. Vì quá giàu nên người Pháp vừa năn nỉ vừa ép buộc ông mua lại các doanh nghiệp nợ nần, sắp phá sản. Nhiều công ty mía đường vì lý do này lúc đó cũng rơi vào tay ông và dần khởi sắc, mang lại cho gia đình Quách Đàm thêm nhiều tiền. 

Giàu "nứt đố đổ vách", ông mua khu đất ruộng rộng lớn còn hoang hóa ở vùng Bình Tây (quận 6 ngày nay) rộng 17.000 m2. Với khu đất này, Quách Đàm tính toán xây dựng một khu chợ lớn nhất Nam bộ. Ông cho người thiết kế khu chợ theo lối Á – Âu kết hợp, tạo các gian hàng rập khuôn rồi mời các tiểu thương vào buôn bán.

Mọi thiết kế, nhân lực, tiền của đã chuẩn bị xong thì năm 1927, Quách Đàm qua đời. Việc xây dựng dời lại một năm sau và đến năm 1930 chợ mới hoàn thành. Chợ mới mang tên Bình Tây nhưng hầu hết người Nam bộ đều gọi nó bằng cái tên Chợ Lớn mới, thay cho chợ Lớn cũ bị thiêu rụi trong một trận hỏa hoạn. Trong chợ, người dân và gia đình Quách Đàm cho lập khu vực thờ cúng ông để tưởng nhớ người sáng lập.

Sau khi qua đời, cơ nghiệp nhà họ Quách được 2 con trai thay nhau quản lý. Các con của Quách Đàm giống cha tiếp tục đứng ra bảo lãnh nhiều ngành hàng có nguy cơ đổ nợ. Trong số đó có "Ngân hàng Đông Dương", nhà băng lớn nhất miền Nam lúc bấy giờ. Nhưng do gặp đợt khủng hoảng kinh tế toàn cầu, Việt Nam bị ảnh hưởng, các nhà buôn thi nhau vỡ nợ khiến nhà băng phá sản kéo theo kho gia tài nhà họ Quách sụp đổ.

Gần 100 năm hình thành và phát triển, chợ Bình Tây ngày nay đã phát triển khá hoành tráng về quy mô, cũng như chủng loại hàng hóa. Tuy các siêu thị, trung tâm thương mại mọc lên dày đặc nhưng nơi này vẫn giữ được vị thế của một chợ đầu mối bán buôn lớn hàng đầu ở TP HCM. 

Ngôi chợ được Quách Đàm thai nghén xây dựng gần 90 năm trước hiện sắp được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố. Với lối kiến trúc cổ xưa, cùng bề dày lịch sử, đang từng ngày góp phần để chợ phát triển theo hướng điểm đến du lịch, mua sắm của thành phố. 

TH