Mía đường điêu đứng vì đường lậu

Trong năm 2019, ước tính lượng đường lậu về Việt Nam lên tới 800.000 tấn nhưng theo số liệu của Tổng cục Hải quan, từ năm 2018 đến nay, các cơ quan chức năng mới chỉ bắt giữ được vỏn vẹn 3.000 tấn.

Doanh nghiệp, nông dân cùng “chết”

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam, niên vụ 2018-2019, các nhà máy đường sản xuất được 1.173.933 tấn đường, thấp hơn so với niên vụ 2017- 2018 (đạt 1.476.500 tấn).

Giá mua mía của các nhà máy đường liên tục giảm nhưng sản phẩm vẫn không cạnh tranh được với đường của các nước trong khu vực như Thái Lan, khiến người trồng thua lỗ nặng, một số doanh nghiệp (DN) phải tạm ngừng sản xuất.

Nguyên nhân là do ngành mía đường trong nước đang phải đối mặt trực diện với sự cạnh tranh bất bình đẳng dưới nhiều hình thức gian lận thương mại, trợ cấp, trợ giá, bảo hộ trá hình được tiến hành một cách tinh vi, có hệ thống trên quy mô lớn từ nhiều thập kỷ nay.

Ông Lê Văn Quang, Phó Tổng giám đốc công ty Mía đường Lam Sơn, cho biết niên vụ 2015-2016, khi đường lậu về Việt Nam không nhiều, giá bán đường của các nhà máy ở mức 15.000-16.000 đồng/kg, công ty mua mía của nông dân với giá 1.150.000 đồng/tấn.

Thế nhưng, các năm sau, đường lậu về nhiều, giá bán đường của các nhà máy giảm liên tục, giá mua mía của nông dân cũng giảm theo.

Giá mía giảm còn 1 triệu đồng/tấn, 900.000 đồng/tấn, rồi 800.000 đồng/tấn như niên vụ vừa qua. “Các nhà máy đường đã chuẩn bị cho cạnh tranh hơn 10 năm qua bằng đổi mới công nghệ, đầu tư vùng nguyên liệu, tận dụng bã mía phát điện, làm phân bón... để giảm giá thành. Đến nay, giá thành đường của Việt Nam không cao hơn so với Thái Lan nhiều, nhưng chúng tôi không thể cạnh tranh với đường lậu được”, ông Quang chia sẻ.

Đường lậu từ Thái Lan đã gây tổn thất cho ngành mía đường Việt Nam trong thời gian dài và nghiêm trọng. Bằng chứng là trong hơn 2 năm nay, tổng diện tích mía nguyên liệu đã giảm khoảng 30 - 60% so với trước. Việc thiếu mía nguyên liệu buộc các nhà máy duy trì sản xuất công suất thấp, thậm chí một số nhà máy phải đóng cửa như nhà máy Hiệp Hòa, Kiên Giang, Cà Mau và NIVL.

Thống kê cho thấy có 17/30 nhà máy đường thua lỗ, mất vốn chủ sở hữu và 1/3 các nhà máy đường Việt Nam đóng cửa, nhiều cánh đồng mía bỏ hoang vì thua lỗ.

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam, chi phí đầu tư mỗi 1.000m2 mía khoảng 7 triệu đồng nhưng chỉ thu được khoảng 3 - 4 triệu đồng khiến nông dân nợ ngân hàng rất nhiều, một số vùng thua lỗ nặng, nông dân phải bỏ ruộng vì càng đầu tư càng lỗ. Nhiều hộ dân chuyển sang trồng cây khác hoặc nuôi trồng thủy sản, nhưng việc này cũng không đơn giản.

Năng suất mía hiện nay của Việt Nam đang là 70 tấn/ha, trong khi ở Thái Lan với điều kiện tốt hơn nhiều, thậm chí còn được nhà nước hỗ trợ chuyển đổi từ trồng lúa sang trồng mía nhưng cũng chỉ đạt được 72 - 75 tấn/ha.

Đáng chú ý, theo lộ trình cam kết của Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN từ ngày 1/1/2020, mặt hàng đường từ các nước trong khối ASEAN vào Việt Nam sẽ được xóa bỏ hạn ngạch nhập khẩu, với thuế suất nhập khẩu chỉ 5%. Trong bối cảnh ngành mía đường đang chịu nhiều sức ép từ tình trạng gian lận thương mại, buôn lậu đường ngày càng gia tăng và khó kiểm soát, việc này sẽ càng tạo ra những áp lực rất lớn đối với ngành mía đường.

Ngành mía đường đang đứng trước khó khăn vì đường nhập lậu

“Đường đi” tinh vi của đường nhập lậu

Đánh giá về tình trạng buôn lậu đường, ông Nguyễn Văn Cẩn, Tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan, cho rằng tình hình buôn lậu, vận chuyển trái phép mặt hàng đường qua biên giới phức tạp và có xu hướng tăng.

Đường nhập lậu vào Việt Nam chủ yếu xuất phát từ Thái Lan, qua Campuchia vào biên giới các tỉnh Tây Nam rồi đưa vào thị trường tiêu thụ.

Đặc biệt, khi bị lực lượng chống buôn lậu phát hiện bắt giữ, các đối tượng chống trả quyết liệt, vứt hàng bỏ chạy hoặc cho người giám sát cơ quan chức năng hoặc sử dụng bộ hồ sơ mua đấu giá đường hợp pháp để hợp thức hóa hàng lậu nhằm đối phó với các lực lượng chức năng. Vì vậy, việc bắt giữ, xử lý các đối tượng vi phạm hết sức khó khăn.

Một trong những thủ đoạn mà các đối tượng buôn lậu và gian lận thương mại đường nhập lậu sử dụng phổ biến là thực hiện các hoạt động sản xuất, sang chiết, phối trộn đóng gói, sau công đoạn đóng bao mới, đường nhập lậu sẽ biến thành đường nội địa đem đi tiêu thụ hoặc tham gia đấu giá đường.

“Buôn lậu đường sẽ đưa giá thầu rất cao mà không ai có thể cạnh tranh được từ những đợt thanh lý hàng buôn lậu, sau đó sử dụng hồ sơ đó quay vòng cả năm cho các lô đường nhập lậu khác; đưa bao bì in trong nước, đem sang bao ở nước ngoài, (thường là Campuchia), sau đó cho đường lậu khoác bao bì Việt Nam rồi ung dung nhập về”, ông Cẩn cho hay.

Cũng theo đại diện Tổng cục Hải quan, đường nhập lậu đã có nhãn mác Việt Nam và nếu không bắt được quả tang trên biên giới, một khi đã đưa vào kho rồi thì rất khó chứng minh có phải đường nhập lậu hay không.

Đáng lưu ý, lượng đường nhập lậu rất lớn trong khi số vụ bắt giữ và xử lý chưa tương xứng với thực tế. Nhiều vụ bắt giữ xong thả ra, các đối tượng buôn lậu lại “núp bóng” để buôn lậu tiếp. Bên cạnh đó là việc thực thi trách nhiệm của một số cơ quan chức năng ở địa phương thiếu nghiêm túc, thậm chí có tình trạng tiếp tay cho buôn lậu đường.

“Vẫn có một số hiện tượng buông lỏng quản lý, có sự tiếp tay của chính quyền địa phương và các lực lượng chức năng, đặc biệt trên các tuyến An Giang, Long An, Tây Ninh, một phần Quảng Trị”, ông Cẩn nói. Đồng thời cho biết trong thời gian tới, Ban chỉ đạo 389 sẽ có các kế hoạch chuyên đề, chuyên án làm mẫu xử lý trách nhiệm từng khâu, từng cấp.

Để cứu hàng triệu nông dân trồng mía và các DN sản xuất mía đường, bên cạnh việc siết chặt quản lý đường lậu thẩm thấu vào trong nước, ông Phạm Quốc Doanh, Chủ tịch Hiệp hội Mía đường Việt Nam cho rằng: “Cần cơ cấu lại giá mía nguyên liệu theo nguyên tắc chia sẻ lợi ích giữa nhà máy, công ty với nông dân tỷ lệ 70/30. Giá 1 tấn mía nguyên liệu tương đương 70kg đường với giá đường chưa có thuế VAT tại thời điểm ở cửa nhà máy. Cơ cấu lại công nghiệp chế biến đường theo hướng đa dạng hóa sản phẩm, hình thành chuỗi giá trị sản phẩm nhằm giảm chi phí sản xuất, hạ giá thành sản phẩm, đủ khả năng cạnh tranh; phấn đấu giá thành đường dưới 10.000 đồng/kg”.

Huyền Anh