Mạng lưới sông ngòi Việt Nam đề nghị loại bỏ dự án "thủy điện sông Hồng"

Mạng lưới Sông ngòi Việt Nam (VRN) cho rằng, dự án tuyến giao thông thủy xuyên Á kết hợp thủy điện trên sông Hồng có hiệu quả điện năng rất nhỏ nhưng lại ảnh hưởng lớn đến sinh kế của người dân, ảnh hưởng đến đa dạng sinh học, hệ lụy và rủi ro rất lớn. Vì thế, tổ chức này đề nghị Chính phủ loại bỏ hẳn dự án này.

Trong thông cáo được phát đi chiều 11/5, VRN cho rằng dựa vào kinh nghiệm phản biện các dự án ngăn dòng chảy ở các con sông tại Việt Nam và trong khu vực Mê Công, dự án giao thông thủy xuyên Á trên sông Hồng sẽ gây ra hệ lụy và rủi ro rất lớn.

Xét về hiệu quả điện năng từ dự án này mang lại là quá nhỏ (228 MW, tương đương với 912 triệu KW/năm), đóng góp lượng điện chưa đến 1% tổng điện năng quốc gia trong khi dự án có nguy cơ ảnh hưởng lớn khi làm thủy điện bậc thang.

Dự án này không nằm trong quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bằng Sông Hồng đến năm 2020 theo Quyết định số 795/QĐ-TTg ngày 23-5-2013 và quy hoạch điện VII theo quyết định số 428/QĐ-TTg ngày 18-03-2016 nên việc triển khai dự án này sẽ phá vỡ qui hoạch phát triển tổng thể kinh tế -xã hội vùng Đồng bằng sông Hồng.

Trong khi các nguồn năng lượng sạch và tái tạo khác đang bị bỏ ngỏ, chưa được đầu tư khai thác thì việc đầu tư làm thủy điện bậc thang loại nhỏ có hiệu quả kinh tế thấp trên sông Hồng không thực sự cần thiết.

Không những vậy, việc làm các đập thủy điện và nạo vét dòng chảy trên sông Hồng phục vụ giao thông thủy sẽ ảnh hưởng tới lưu lượng dòng chảy, gây ra sạt lở bờ sông, chặn lượng phù sa tại các hồ chứa và đặc biệt ảnh hưởng lớn tới hệ thống thủy lợi cấp và thoát nước phục vụ nông nghiệp trực tiếp cho tám tỉnh thuộc đồng bằng sông Hồng.

Dự án nếu được thực hiện sẽ đồng nghĩa với việc thiếu nước tưới cho các tỉnh đồng bằng sông Hồng, ảnh hưởng tới nguồn sinh kế cũng như văn hóa của hàng triệu người dân lâu nay phụ thuộc vào dòng sông để phát triển nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản và nước sinh hoạt.

Dự án cũng sẽ làm ảnh hưởng đến đa dạng sinh học vùng sông Hồng khi thượng nguồn sông Hồng là sông Thao và sông Lô – Gâm là nơi có những bãi cá đẻ và duy trì nguồn gen cho thủy sinh. Nếu nạo vét làm âu thuyền cũng như đập thủy điện trên sông Hồng sẽ chặn đường di cư của cá và các loài thủy sinh khác vào mùa sinh sản.

Bên cạnh đó, đáy sông Hồng hiện nay đã được cảnh báo tụt xuống một mét.

Việc đáy sông tụt xuống càng sâu càng nguy hiểm, bởi nó không chỉ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học ở dưới nước mà còn ảnh hưởng đến đa dạng sinh học trên cạn. Đáy sông tạo nên các hệ sinh thái trên cạn, quyết định mực nước ngầm của vùng, khi đáy sông tụt xuống đồng nghĩa với mực nước ngầm giảm, kéo theo toàn bộ thảm thực vật trên cạn bị ảnh hưởng theo. Do vậy, dự án này chắc chắn sẽ làm ảnh hưởng đến đáy sông, hệ lụy ảnh hưởng đến hệ sinh thái trên cạn và dưới nước, đa dạng sinh học vùng sông Hồng sẽ dần biến mất.

Về hiệu quả kinh tế, đối tượng được hưởng lợi từ dự án này không hẳn là các doanh nghiệp Việt Nam. VRN cho rằng dự án sẽ thúc đẩy phát triển kinh tế, giao thương ở các địa phương trong nước và các nước láng giềng. Tuy nhiên, dự án  sẽ giúp các doanh nghiệp Trung Quốc vận chuyển hàng hóa tới các nước trong tiểu vùng Mê Kông, các quốc gia châu Phi thông qua Biển Đông, vịnh Thái Lan và Ấn Độ Dương, đồng thời, chở nguyên liệu thô từ châu Phi về Trung Quốc qua con đường này thay vì phục vụ  các doanh nghiệp Việt Nam làm dịch vụ vận chuyển logistics.

Hiện tại, Trung Quốc đang đầu tư xây dựng tuyến đường sắt nối tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) chạy qua một số tỉnh thuộc Lào và kết nối cảng Siihanoukville tại Campuchia để phục vụ mục đích trên. Dự án giao thông thủy trên sông Hồng nếu được xây dựng sẽ giúp doanh nghiệp Trung Quốc vận chuyển hàng hóa từ châu Phi về qua đường Biển Đông tới các tỉnh thuộc vùng miền núi phía Nam của Trung Quốc với thời gian ngắn nhất và chi phí rẻ nhất so với tuyến đường sắt xuyên biên giới. Như vậy các doanh nghiệp Trung Quốc sẽ là người được hưởng lợi nhiều nhất từ dự án này.

Một hệ lụy và rủi ro rất lớn đó là việc giao quyền sở hữu dòng sông cho một công ty tư nhân quản lý. Việc này không thể áp dụng tư duy quản lý xây dựng - sở hữu - vận hành (BOO) hoặc xây dựng - vận hành - chuyển giao (BOT) của quản lý đường bộ vào đường sông, vì đường bộ chỉ phục vụ chức năng giao thông, trong khi sông ngòi còn nhiều chức năng quan trọng khác như đảm bảo an ninh tài nguyên nước, đa dạng sinh học, phòng chống thiên tai, thoát lũ, duy trì và cân bằng hệ sinh thái...

Hiện các nước trên thế giới, trong đó có cả Việt Nam, chưa có tiền lệ giao quyền sở hữu dòng sông, vốn thuộc quyền sở hữu chung của toàn dân, cho một doanh nghiệp tư nhân thai thác và quản lý. Nếu dự án này được giao cho doanh nghiệp tư nhân quản lý và thai thác, rõ ràng mục tiêu quản lý của nhà nước về tài nguyên thiên nhiên vì mục tiêu phát triển dân sinh sẽ khó đảm bảo thực thi và bị phụ thuộc mục tiêu chạy theo lợi nhuận của doanh nghiệp.

Ngoài ra, nếu tính tới bài toán rủi ro trong kinh doanh thì khi doanh nghiệp thua lỗ, theo Luật Doanh nghiệp, họ có quyền bán tài sản này hoặc nhượng quyền sở hữu, quyền khai thác cho đối tác hay một bên thứ ba nào đó, kể cả người nước ngoài để quản lý và khai thác.

Vì những rủi ro đã phân tích ở trên, VRN đề nghị Chính phủ nên loại bỏ dự án này ngay từ đầu, không yêu cầu làm bổ sung quy hoạch để tránh tốn kém không cần thiết cho ngân sách nhà nước; đồng thời tránh các hệ lụy về kinh tế, xã hội, an ninh quốc phòng đáng tiếc có thể xẩy ra.