Để thực hiện thành công việc chuyển đổi hộ kinh doanh lên doanh nghiệp

Ngày 12/6/2017, Quốc hội đã ban hành Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2018 và tại Điều 16 của luật này đã có quy định về việc chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp. Mặc dù việc chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp đã được luật hóa nhưng khái niệm này chưa được định nghĩa một cách chính thức tại bất cứ một văn bản quy phạm pháp luật nào, kể cả Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa. Để làm rõ hơn khái niệm chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp, chúng tôi đã phỏng vấn PGS TS Dương Đăng Huệ, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp luật kinh tế - dân sự Bộ Tư pháp, về chuyển hộ kinh doanh lên DN.  Hộ kinh doanh có phải là chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự không và họ tham gia các quan hệ kinh tế - dân sự với tư cách nào, điều lợi và bất lợi khi họ hoạt động với tư cách như vậy và đó có phải là lý do khiến chúng ta muốn họ chuyển sang thành lập doanh nghiệp để có tư cách pháp nhân không, thưa ông?  PGS TS Dương Đăng Huệ: Theo quy định tại Khoản 1 Điều 66 Nghị định số 78/2015/NĐ-CP ngày 14/9/2015 của Chính phủ về đăng ký doanh nghiệp thì hộ kinh doanh do một cá nhân hoặc một nhóm người gồm các cá nhân là công dân Việt Nam đủ 18 tuổi, có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, hoặc một hộ gia đình làm chủ, sử dụng dưới 10 lao động và chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản của mình đối với hoạt động kinh doanh. Căn cứ quy định pháp luật này thì hộ kinh doanh là chủ thể kinh doanh không có tư cách pháp nhân. Mặc dù không có tư cách pháp lý như một pháp nhân nhưng hộ kinh doanh đã được Luật Doanh nghiệp thừa nhận là một chủ thể kinh doanh thì đương nhiên hộ kinh doanh được quyền tham gia vào các quan hệ pháp luật, trong đó có quan hệ pháp luật dân sự. Với tư cách là chủ thể kinh doanh, hộ kinh doanh được pháp luật quy định cho những quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định và khi so sánh với doanh nghiệp thì địa vị pháp lý của hộ kinh doanh có những điểm lợi và bất lợi sau đây: Thứ nhất, trong lĩnh vực bảo đảm quyền tự do kinh doanh thì hộ kinh doanh bị giới hạn quyền tự do kinh doanh hơn so với doanh nghiệp.Theo quy định tại Điều 66 Nghị định số 78/2015/NĐ-CP thì mỗi hộ kinh doanh chỉ được đăng ký kinh doanh tại một địa điểm; không được mở chi nhánh, văn phòng đại diện ở nơi khác ngoài địa điểm kinh doanh đã đăng ký. Đồng thời, quy mô phát triển của hộ kinh doanh cũng bị hạn chế vì chỉ được sử dụng dưới 10 lao động thường xuyên. Bên cạnh đó, hộ kinh doanh hầu như không thể tham gia vào các lĩnh vực, ngành nghề kinh doanh đòi hỏi phải có tư cách pháp nhân. Ví dụ, theo quy định tại Điều 3 Nghị định số 76/2015/NĐ-CP ngày 10/9/2015 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Kinh doanh bất động sản thì một trong các điều kiện của tổ chức kinh doanh bất động sản là phải thành lập doanh nghiệp theo quy định của pháp luật về doanh nghiệp. Xét dưới góc độ huy động vốn thì hộ kinh doanh chỉ có thể vay vốn từ ngân hàng hoặc người khác (thông thường chỉ trong số các thành viên gia đình, bạn bè...) mà không thể huy động vốn dưới hình thức góp vốn như các loại hình công ty. Mức vốn cho vay đối với hộ kinh doanh nhìn chung cũng bị hạn chế. Trong khi đó, quy mô, phạm vi và cách thức huy động vốn của công ty trách nhiệm hữu hạn, đặc biệt là công ty cổ phần thì lại được pháp luật quy định “thoáng” hơn nhiều so với hộ kinh doanh. Thứ hai, trong lĩnh vực gia nhập và rút lui khỏi thị trường. Về thủ tục gia nhập thị trường, có thể khẳng định rằng, hộ kinh doanh có thủ tục đơn giản hơn nhiều so với doanh nghiệp. Điều này thể hiện ở chỗ, theo quy định của Nghị định số 78/2015/NĐ-CP thì hộ kinh doanh chỉ cần nộp một bộ hồ sơ tại Phòng Tài chính – Kế hoạch thuộc UBND cấp huyện. Hồ sơ chỉ bao gồm giấy đề nghị thành lập và các giấy tờ chứng thực cá nhân. Về thủ tục rút lui khỏi thị trường thì hộ kinh doanh lại có một điểm rất bất lợi so với doanh nghiệp, đó là không được áp dụng thủ tục phá sản. Theo Luật Phá sản 2014 thì chỉ có hai chủ thể được áp dụng thủ tục phá sản là doanh nghiệp và hợp tác xã, còn hộ kinh doanh thì lại không. Như vậy, hộ kinh doanh không được sử dụng một thủ tục pháp lý văn minh, có khả năng giải quyết một cách nhanh chóng, công bằng tình trạng mất khả năng thanh toán nợ đến hạn của chủ thể kinh doanh là thủ tục phá sản và đây có thể được coi là một điểm bất lợi của hộ kinh doanh so với doanh nghiệp. Thứ ba, trong lĩnh vực quản lý và điều hành, hộ kinh doanh có khả năng linh hoạt cao trong việc quản lý và điều hành hoạt động kinh doanh; tiết kiệm được chi phí tuân thủ pháp luật về quản trị so với doanh nghiệp. Chủ hộ trực tiếp quản lý, điều hành hoạt động kinh doanh và không bị ràng buộc bởi một yêu cầu chặt chẽ về cơ cấu tổ chức nào. Đây có thể được coi là một điểm lợi của hộ kinh doanh vì chủ hộ được toàn quyền quyết định cơ cấu tổ chức và cách thức quản lý cũng như ra các quyết định trong quá trình quản lý, điều hành hoạt động kinh doanh. Nhờ có ưu điểm này mà chi phí tuân thủ pháp luật về quản trị của hộ kinh doanh chắc chắn thấp hơn nhiều so với các loại hình công ty. Thứ tư, về chế độ trách nhiệm đối với các nghĩa vụ phát sinh trong quá trình hoạt động, thì chế độ trách nhiệm của hộ kinh doanh là rất nặng nề và điều đó là điểm bất lợi rất lớn cho chủ hộ so với các loại hình công ty. Theo quy định của pháp luật thì chủ hộ kinh doanh phải chịu trách nhiệm vô hạn về các món nợ của mình. Điều này có nghĩa là, chủ hộ kinh doanh phải bằng toàn bộ tài sản của mình (bất luận là tài sản đã đưa vào kinh doanh hay không đưa vào kinh doanh) để trả các món nợ thương mại cho các chủ nợ. Trong khi pháp luật qui định thành viên công ty trách nhiệm hữu hạn, cổ đông công ty cổ phần chỉ chịu trách nhiệm hữu hạn về các nghĩa vụ của công ty. Nghĩa là, các thành viên này chỉ chịu trách nhiệm về nghĩa vụ của công ty trong phạm vi phần vốn góp (cổ phần) mà mình đã góp vào công ty mà thôi. Thứ năm, trong lĩnh vực thực hiện nghĩa vụ thuế thì hộ kinh doanh có điểm lợi lớn so với doanh nghiệp là không mất nhiều thời gian, công sức và chi phí trong việc thực hiện các thủ tục để nộp thuếvà đặc biệt là có thể “đàm phán” về số thuế phải nộp. Nhà nước ta chủ trương chuyển đổi hộ kinh doanh lên doanh nghiệp nhằm các mục đích sau đây: + Góp phần xây dựng được một cộng đồng doanh nghiệp có số lượng lớn, đóng được vai trò là thành phần chủ lực trong hoạt động kinh doanh ở nước ta; + Việc hoạt động dưới hình thức doanh nghiệp sẽ giúp các nhà quản lý tiếp cận được với phương thức quản lý, quản trị doanh nghiệp mới theo hướng hiện đại, khắc phục tình trạng quản lý thiếu tính chuyên nghiệp và không đảm bảo tính minh bạch của hộ kinh doanh. + Góp phần bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, đặc biệt là trong lĩnh vực đánh thuế và thu các loại thuế. Bởi lẽ, việc áp dụng thuế khoán đối với hộ kinh doanh có quy mô lớn, sử dụng nhiều lao động đang được coi là một trong các nguyên nhân làm cho Nhà nước ta thất thoát nguồn thu từ thuế. + Góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động, vì khi đã hoạt động dưới hình thức doanh nghiệp thì người sử dụng lao động phải có trách nhiệm đóng bảo hiểm cho người lao động theo quy định tại Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014.  Việc khuyến khích hộ kinh doanh đăng ký thành lập doanh nghiệp có vẻ như khó khăn, không thuận lợi và bản thân họ cũng không mặn mà với việc này. Phải chăng, nguyên nhân bắt nguồn từ thể chế của ta có vấn đề ?  PGS TS Dương Đăng Huệ: Mặc dù đã có chủ trương chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp nhưng trong thời gian qua, việc chuyển đổi hầu như chưa mang lại kết quả như mong muốn. Thực trạng này là do những nguyên nhân chủ yếu sau đây: Một là, các hộ kinh doanh không muốn chuyển đổi thành doanh nghiệp vì đã quen với phương thức quản lý đơn giản, linh hoạt, mang đậm tính gia đình, bạn hữu. Sự không mặn mà với việc chuyển đổi này của hộ kinh doanh cũng là điều dễ hiểu, bởi vì nó xuất phát từ quy mô sản xuất nhỏ, manh mún của hộ kinh doanh và tâm lý ngại sự đổi mới của các tiểu thương ở nước ta. Thứ hai, việc duy trì hoạt động dưới hình thức hộ kinh doanhđem lại cho hộ kinh doanh một số lợi íchnhất định như thay vì phải nộp thuế theo Luật với rất nhiều yêu cầu chặt chẽ và phức tạp về thủ tục hành chính cũng như về hồ sơ, giấy tờ thì việc nộp thuế khoán lại đem lại cho hộ kinh doanh sự đơn giản và dễ thực hiện. Ngoài ra, kinh doanh dưới hình thức hộ kinh doanh và việc nộp thuế khoán cũng tạo điều kiện cho cho các hộ kinh doanh khả năng được “đàm phán” với cán bộ thuế để có thể được lợi với mức đóng có thể thấp hơn do biết “cách” thỏa thuận với họ. Thứ ba, do hộ kinh doanh được coi là các chủ thể kinh doanh “hạng hai” (doanh nghiệp được coi là hạng nhất) nên trên thực tế, các hộ kinh doanh cũng được Nhà nước “nhẹ tay” hơn nhiều trong việc điều chỉnh pháp luật cũng như áp dụng các biện pháp chế tài trong quản lý hành chính. Thực tiễn cho thấy, đối với hộ kinh doanh, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ở Trung ương và địa phương nhiều khi cũng “bỏ qua” một số yêu cầu chặt chẽ của pháp luật về phòng, chống cháy nổ, bảo vệ môi trường, bảo hiểm xã hội cho người lao động,… Nói cách khác, hộ kinh doanh được hưởng các chi phí tuân thủ pháp luật thấp hơn so với doanh nghiệp và chính điều này đã tạo tâm lý muốn duy trì sự tồn tại của hộ kinh doanh.  Là người gắn bó mấy chục năm trong lĩnh vực quan hệ pháp luật kinh tế - dân sự, ông có bình luận gì về cuộc vận động thay thế hàng triệu hộ kinh doanh bằng một triệu doanh nghiệp mới năm 2020 theo chủ trương của Chính phủ ? PGS TS Dương Đăng Huệ: Theo tôi, chủ trương khuyến khích các hộ kinh doanh chuyển đổi thành doanh nghiệp là cần thiết vì những lý do như đã trình bày ở trên. Việc chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp sẽ giúp nâng cao năng lực quản lý, bảo đảm tốt hơn tính công khai, minh bạch trong hoạt động kinh doanh và qua đó, nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh của các hộ kinh doanh. Tuy nhiên, việc chuyển đổi này muốn thành công thì phải lưu ý một số vấn đề sau đây: Một là, không được sử dụng biện pháp cưỡng chế để ép hộ kinh doanh chuyển đổi thành doanh nghiệp. Nói cách khác, phải tuân thủ triệt để nguyên tắc tự nguyện trong quá trình này. Nếu làm trái yêu cầu này thì chúng ta đã vi phạm nguyên tắc tự do kinh doanh đã được ghi nhận trong Điều 33 Hiến pháp 2013 mà một trong những nội dung của nó là quyền tự do lựa chọn mô hình tổ chức sản xuất, kinh doanh. Hai là, Chính phủ cần khẩn trương ban hành Nghị định hướng dẫn chi tiết thi hành và tổ chức thực hiện một số điều của Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong đó ghi nhận một cách đầy đủ và đồng bộ các biện pháp hỗ trợ cụ thể cho hộ kinh doanh trước, trong và sau khi chuyển đổi thành doanh nghiệp. Đây là biện pháp vô cùng quan trọng bởi vì, hộ kinh doanh chỉ thực hiện việc chuyển đổi khi họ nhận thức được một cách chắc chắn rằng, sau khi trở thành doanh nghiệp thì họ được hưởng nhiều lợi ích hơn là vẫn tiếp tục tồn tại dưới hình thức hộ kinh doanh. Ba là, Nhà nước cần phải có hướng dẫn rất rõ ràng và cụ thể về trình tự, thủ tục, các giấy tờ, tài liệu cần thiết liên quan việc chuyển đổi để tạo điều kiện cho các hộ kinh doanh thực hiện việc chuyển đổi thành doanh nghiệp một cách thuận lợi, nhanh chóng và ít tốn kém. Bốn là, không vận động, không khuyến khích một cách tràn lan mà phải có trọng tâm, trọng điểm. Để đạt được yêu cầu này, cần phải thống kê một cách đầy đủ các hộ kinh doanh có quy mô lớn về tài sản, doanh thu, số lao động sử dụng để tuyên truyền, vận động, khuyến khích họ chuyển đổi.  Trân trọng cảm ơn ông!

VĂN TÂN (thực hiện)